405
OCAK-ŞUBAT 2019
 
MİMARLIK'tan

MİMARLIK DÜNYASINDAN

YAYINLAR



KÜNYE
KORUMA / YAŞATMA

Hamam Kültürünün Modern Mimari ile Buluşması: Keçiborlu ve Uluborlu Hamamları

Ayşe Betül Gökarslan, Arş. Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi Mimarlık Bölümü
M. Elif Çelebi Karakök , Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi Mimarlık Bölümü

Günlük yaşamda kendine sıklıkla yer bulamasa da, turizm sektöründe hâlâ çekiciliğini koruyan hamam yapıları, genellikle tarihî yığma yapılar olarak karşımıza çıkıyor. Özgünlüğünden çok betonarme hamamlara ilişkin çalışmaların azlığı nedeniyle önem taşıyan iki hamam yapısını ele alan metin, tanımlayıcı bir dille yapıların mimari niteliklerini sorguluyor.

Cumhuriyetin ilanı ile gelen yeni yönetim düzeni, kentlerin ve mimarinin biçimlenmesinde önemli rol oynamıştır. Cumhuriyet döneminde kentler planlanmış, mekânsal ve kültürel dönüşümler olmuştur. Bu değişimden bazı işlevler etkilenmezken, bazı yapı türleri toplumun değişen ve dönüşen yeni sosyo-kültürel yapısı nedeniyle kullanılmamış ve atıl duruma gelmiştir. Örneğin, modern yaşamın artan konfor koşullarıyla birlikte evlerde tasarlanan banyolar, hamamlara olan ilginin azalmasına neden olmuştur. Bu nedenle önemini büyük oranda yitiren hamam yapılarında yeni bir mimariye ulaşmak, diğer bütün Cumhuriyet dönemi yapılarından daha zor olmuştur. Bu dönem hamamlarının belirgin ve karakteristik ortak bir özelliği yoktur. En belirgin özelliği betonarme sistemde inşa edilmesi ve çimentonun kullanılmasıdır.

Modern olarak ifade edilebilecek hamam yapılarının en bilinen ve özgün örneği Ernst A. Egli tarafından tasarlanmış Atatürk Orman Çiftliği Bira Fabrikası Hamamı’dır. 1937 yılında, betonarme sistemde modern yapım tekniği ile inşa edilmiştir. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen kütleli yapı, geleneksel Türk hamamı plan şemasına sahiptir. Soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık olmak üzere art arda sıralanan üç bölümden oluşur. Türk hamam mimarisine yaptığı vurgu nedeniyle sembolik bir anlatım da içeren Bira Fabrikası Hamamı işlevin ve malzemenin öne çıkarıldığı, modern malzeme ve tekniğin birlikte kullanıldığı bir yapıdır. (Resim 1)

Bugüne kadar yapılan akademik araştırmalarda AOÇ Bira Fabrikası Hamamı dışında modern mimarlık dönemi hamam yapılarına pek yer verilmemiştir. Bu çalışma kapsamında nitelik ayrımı yapılmaksızın betonarme hamam yapılarının tüm ülke bazında tespit edilmesine ve incelenmesine duyulan ihtiyaç nedeniyle Isparta’daki Uluborlu ve Keçiborlu Hamamları incelenecektir.

KEÇİBORLU HAMAMI

Keçiborlu Hamamı, Isparta ili, Keçiborlu ilçesi, Aşağı Mahallesi’nin Ziyapaşa ve Seymen Sokaklarının kesiştiği köşede yer almaktadır. Çevresinde genellikle iki katlı konutlar bulunan yapının güneyinde ve doğusunda yeşil alanlar mevcuttur. Hamam olarak inşa edilen yapı çok fazla hatalı onarım görmekle birlikte, halen hamam işlevini sürdürmektedir. Halk arasında “şehir hamamı” ya da “belediye hamamı” olarak da bilinen hamamın mülkiyeti Keçiborlu Belediyesi’ne ait olup, Erzurumlu Cevat Durmuş adlı hamamcı tarafından işletilmektedir. Kitabesinden 1953 yılında inşa edildiği anlaşılan hamamın bahçesinden çıkan bir levhada, 1996 yılında restore edildiği belirtilmektedir. Hamam son olarak 2011 yılında bir onarım geçirmiş ve bu onarımlar sırasında hamamın özgün mimarisinde değişiklikler yapılmıştır. (Resim 2, 3)

Plan Özellikleri

Keçiborlu Hamamı, yığma taş bir ana yapı ve betonarme sistemde inşa edilmiş bir ek yapıdan oluşmaktadır. Ana yapıda hamamın ılıklık, sıcaklık, su deposu ve külhan bölümleri varken, ek yapıda sadece soyunmalık bölümü bulunur. (Resim 4) Hamam, 16,7 x 17,0 metre boyutlarında, tek hamam plan tipindedir. Rüzgarlık kısmından girilen hamamın soyunmalık bölümü kare formlu ve iki katlı bir mekândır ve ortasında bir havuz bulunmaktadır. İç mekânda üst kat, betonarme üstüne ahşap korkuluk ile kapatılan şirvan(1) şeklinde yapılmıştır. Soyunmalığın batı duvarında mutfak tezgahı ve müşterilere ait eşyaların konulabileceği dolaplar bulunmaktadır. Bu mekânın kuzeybatısındaki kapı ile hamamın külhanına geçilmektedir. Bu bölümde cephelerden ve tavandan doğal aydınlatma sağlanmıştır. (Resim 5) Soyunmalığın güneyindeki kapıdan, tuvaletin bulunduğu aralık bölümüne geçilmektedir. Bu holün batısındaki kemerli bir kapıdan ılıklığa geçilmektedir. Dikdörtgen planlı ılıklığın

güneyinde tavana kadar yükselen bir baca ve batısında iki adet tıraşlık(2) bulunmaktadır. Bu mekânlardaki kurnalar sekiler üzerine oturtulmuştur. Sıcaklığa ılıklığın kuzeyinden geçilmektedir. Sıcaklık bölümü günümüzdeki hali ile Semavi Eyice’nin hamam tipolojisindeki bir sınıflandırmaya girmemektedir. Ancak hamamın onarımlardan önceki halinin “dört eyvanlı ve köşe halvetli” plan tipine uygun olarak inşa edildiği düşünülmektedir. Kare formdaki, tek mekândan oluşan sıcaklığın bütün duvarları, üzerinde kurnaların olduğu seki ile çevrili olup, mekânın ortasında sekizgen bir göbek taşı vardır. Sıcaklığa açılan kapının karşısında su deposuna açılan bir buhar penceresi bulunmaktadır. Ancak günümüzde bu pencere mermer ile kapatılmış ve üzerine hamamın kitabesi asılmıştır. (Resim 6)

Yapısal Özellikler

Hamamın ana kütlesi moloz taştan yığma yapım tekniğiyle inşa edilmiştir. Moloz taş dizilerinin arasında iki sıra beton hatıllar görülmektedir. Güney, doğu ve kuzey cephelerinde köşe bitişlerinde ve kapı pencere çerçevelerinde düzgün kesme taş kullanılmıştır. Hamamın ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinde duvar kalınlığı 80 santimi bulmaktadır. Betonarme sistemde inşa edilmiş, soyunmalığın olduğu ek yapının iç duvarları 20 santim olup, dış duvarları kaplama ile birlikte yaklaşık olarak 50 santimi bulmaktadır. Bu bölümde kolon ve kirişlerin varlığı açıkça görülmektedir.

Hamamın iç mekân döşemeleri ve duvarlarının bir kısmı mermer kaplanmıştır. Tuvalet ve tıraşlık bölümlerinin belli kısımlarında fayans kullanımı görülmekte olup, tavanlarında ve duvarlarında çimento esaslı sıva kullanılmıştır. Yapının kapı ve pencere doğramalarının özgün mimarisinde ahşap olduğu düşünülmesine rağmen, günümüzde PVC esaslı bir malzemeden yapıldığı görülmektedir. Sadece sıcaklığa açılan kapı, verniklenmiş ahşap bir malzemeye sahiptir. Hamamın 2011 yılında belediye tarafından yapılan onarımında, kalorifer tesisatı ve güneş enerjisi panelleri yapıya eklenmiştir.

Cephe Özellikleri

Hamamın ana yapısının duvarları sıvanmış ve boyanmış; ek yapının duvarları ise betonarme hatıllar arası moloz taş örgüsü ile kaplanmıştır. Ek yapının köşeleri düzgün kesme taşla belirginleştirilmiştir. Hamamın ana giriş kapısının bulunduğu güney cephesinde soyunmalığın dikdörtgen formlu ve kalın söveli, kademeli bir çerçeve içine alınmış bir giriş kapısı ile iki katlı pencere düzeni bulunmaktadır. Giriş kapısı dikdörtgen alınmıştır. Doğu cephesinde külhanın bir giriş kapısı ile soyunmalığın pencere düzeni vardır. Kuzey ve batı cepheleri ise bütünüyle sağırdır. Cepheler, hatalı onarımlar nedeniyle özgün karakterinden farklı bir görünüme dönüşmüştür. Yığma taş duvar örgüsü sıvanıp, kahverengi ve krem renkli boyalarla boyanmıştır. Kubbedeki fil gözleri daire kesitli halinden kare kesitli hale dönüştürülmüştür. Kubbenin kurşun kaplama çatısı, kurşun taklidi sıva ile kötü bir teknikle sıvanmıştır. Ayrıca batı cephesine “Belediye Şehir Hamamı” yazısı parlak ve büyük harflerle eklenmiştir. (Resim 7, 8)

Üst Örtü

Yapının üst örtüsünde kırma çatı ve kubbe görülmektedir. Soyunmalık ve külhan bölümleri Marsilya tipi kiremit kaplı kırma çatı ile örtülüdür. Soyunmalığın kırma çatısı ortada doğal aydınlatmayı sağlayan manastır tipi bir tonoz ile birleşmektedir. Bu tonozda ortada dikdörtgen, yanlarda dört adet yuvarlak aydınlatma gözü bulunmaktadır. Ilıklığı örten, sadece iç mekândan algılanabilen beşik tonozun, ılıklığa bakan kısmında dört adet, tıraşlıkların üst örtüsünde ise birer adet aydınlatma gözü bulunmaktadır. Sıcaklık bölümü halvet ve eyvanları olmadığı için merkezî tek bir kubbe ile örtülüdür. Sıcaklığın kubbesi tromplara oturmaktadır. Bu kubbe dışarıdan sekizgen bir kasnağa oturtulmuştur. Kubbe de birçok aydınlatma gözü ile mekânın ışık almasını sağlamaktadır.

ULUBORLU HAMAMI

Uluborlu Hamamı, Isparta ilinin, Uluborlu ilçesi, Toraklık Mahallesi’nde yer almaktadır. “Yeni hamam” ya da “belediye hamamı” olarak da bilinmektedir. (Resim 9) Mülkiyeti Uluborlu Belediyesi’ne ait olup, yine Uluborlu Belediyesi tarafından kullanılmaktadır. Sait Demirdal’ın (1968) Bütünüyle Uluborlu adlı eserinde(3) hamamın 1963-1965 yılları arasında inşa edildiği ve projesinin, İller Bankası Genel Müdürlüğü’nden gönderildiği belirtilmiştir.(4)

Plan Özellikleri

Uluborlu Hamamı “dört eyvanlı - köşe halvetli” plan tipinde, “tek hamam” olarak inşa edilmiştir ve 33,5 x 11,2 metre boyutlarındadır. Soyunmalık bölümü betonarme sistemde, geriye kalan tüm bölümleri taş yığma sistemde inşa edilmiştir. (Resim 10) Hamamın kuzey cephesinden ilk olarak kare planlı soyunmalık bölümüne giriş yapılır. Betonarme kolonlar ve kirişlerin görüldüğü mekânın güneydoğusunda üst kata çıkan bir merdiven vardır. Ancak bugün üst kata geçiş kapatılmıştır. Çeşitli büyüklüklerde yedi adet soyunma hücresi bulunan mekânın ortasında sekizgen bir şadırvan ve muhdes çay ocağı bulunmaktadır. (Resim 11) Hamamın özgün mimarisinde iki katlı ve galeri boşluklu olan soyunmalık kısmının sonradan kapatılan üst katında hâlâ özgün doğramaların olduğu gözlemlenmiştir. Galeri boşluğu köpük ile

doldurulmuştur. (Resim 12) Aralık bölümü olmayan hamamda soyunmalığın doğusundan kuzey-güney doğrultusunda uzanan, dikdörtgen planlı ılıklığa geçilmektedir. Ilıklığın kuzeyinde bir adet tuvalet ve iki adet tıraşlık, güneyinde ise üzerinde kurna bulunmayan -ancak su tesisatına dair izlerin görülebildiği- bir dinlenme sekisi vardır. Tıraşlık bölümünde ise 3 adet kurna vardır. (Resim 13) Ilıklığın doğusundan geçilen sıcaklığın eyvanlarında 11, halvetlerinde 8 adet olmak üzere toplam 19 adet kurna; mekânın ortasında da ongen bir göbek taşı vardır. (Resim 14) Doğu eyvanında su deposuna açılan buhar penceresi vardır. Su deposu ve külhan hamamın doğusundadır. Külhanın üzerinde hamamın işletmecisine ait küçük bir daire vardır.

Yapısal Özellikler

Hamamın soyunmalık bölümü betonarme sistemde, diğer bölümleri ise moloz taştan yığma yapım tekniğiyle inşa edilmiştir. Külhan haricindeki bölümler düzgün kesme taş ile kaplanmıştır. Hamamın özgün kapı ve pencere doğramalarının ahşap olduğu düşünülmektedir, ancak günümüzde bu yapı elemanları PVC malzemeden yapılmıştır. Hamamın ılıklığında gri, sıcaklığında beyaz mermer kaplama vardır. Soyunmalık bölümü zemini ise mozaik kaplıdır.

CEPHE ÖZELLİKLERİ

Kuzey cephesinde soyunmalığın ana giriş kapısı ve iki katlı pencere düzeni ile diğer bölümlerin sağır duvarları vardır. Tüm cephe kesme taş ile kaplanmıştır. Ancak günümüzde soyunmalık bölümünün duvarları sarı renk ile boyanmış, giriş kapısının üstüne demir doğramadan yapılmış muhdes bir rüzgârlık eklenmiştir. Güney ve batı cephesinde de soyunmalık bölümüne ait pencere düzeni vardır. Hamamın betonarme sistemde yapılmış olan soyunmalık bölümü sıvanmış ve sarı renge boyanmıştır. Yığma taş tekniğinde yapılan diğer bölümlerinin malzemeleri olduğu gibi bırakılmıştır. Cepheler, hatalı onarımlar nedeniyle özgün karakterinden farklı bir görünüme dönüşmüştür. Kubbedeki fil gözleri daire kesitli halinden kare kesitli hale dönüştürülmüş; kurşun kaplama çatı, kurşun taklidi sıva ile kötü bir teknikle sıvanmıştır. Hamamın cephe karakteristiği döneminin rasyonel ve brütal üslubunu taşımaktadır. Saf geometrinin kübik formu ile oluşturulan soyunmalık bölümü, prizmatik formlu çatı örtüsü ve hamamın diğer bölümlerini kapsayan dikdörtgenler prizması rasyonel mimari üslubunu yansıtmaktadır. Hamamın ılıklık ve sıcaklık bölümüne ait taşların yalın halde bırakıldığı yığma kısım ise malzemenin çıplaklığını vurgulamış ve brütal bir üslup sergilemiştir. 1960 Türkiye mimarisinde gözlemlenen parçalı formlar Uluborlu Hamamı’nda da kısmen gözlemlenmektedir. Soyunmalık bölümü diğer bölümlerden öne çıkarak vurgulanmış, diğer bölümler ise arka planda bırakılmıştır. (Resim 15-17)

Üst Örtü

Hamamın sıcaklık bölümünün orta kısmı ile halvetler kubbe, ılıklık ve eyvanlar sivri tonoz; soyunmalık bölümü ise kırma çatı ile örtülüdür. Kırma çatı üzerinde bir aydınlık feneri vardır. Soyunmalık bölümünde, bir onarım sırasında alt ve üst kat bağlantısı bir döşeme ile kapatılmış, bu nedenle iç mekân aydınlık fenerinden faydalanamamaktadır.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Her iki hamam da geleneksel hamam mimarisine göre daha sade bir planlamaya sahiptir. Her ikisi de tek hamam tipinde tasarlanmışlardır. Keçiborlu Hamamı geçirdiği onarımlarda özgün plan şemasından uzaklaşmasına rağmen Uluborlu Hamamı’nda olduğu gibi “dört eyvanlı - köşe halvetli” plan tipinde olduğu yönünde ipuçları vermektedir. Her iki hamamda da soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık ana mekânları; ılıklık bölümünün tıraşlık, tuvalet ara birimleri vardır. Bu hamamlar, önceki dönem hamamları gibi içe dönük ve sağır cephe karakterine sahiptirler. Cephede baskın kütle olarak kendini belli eden iki katlı olan soyunmalık mekânlarında, iki sıra pencere düzeni vardır. Diğer bölümlerde aydınlatma için örtü sistemindeki fil gözü gibi boşluklardan faydalanılmıştır. İki yapının da önceki dönem hamamlarından, strüktür ve malzeme özellikleri göz önünde bulundurularak ayrıştığı görülür. Soyunmalık bölümleri betonarme strüktürde inşa edilmiş olup diğer bölümleri yığma sistemde taş malzemeden inşa edilmiştir. Soyunmalık birimleri kırma çatı, ılıklık bölümleri tonoz, sıcaklık ve halvet bölümleri ise kubbe ile örtülüdür. Eyvanların örtü sisteminde beşik ya da sivri tonoz görülmektedir.

Uluborlu ve Keçiborlu Hamamları, modern mimarlık mirası kriterleri gözetildiğinde; 1920 - 1970 tarihleri aralığında inşa edilmiş olma, yeni teknik ve malzemeye sahiplik, 20. yüzyıl sosyal ve mimari dokuya uygunluk, oran-ölçek estetiğine sahip olma gibi nitelikleri barındırır. Bu nedenle Uluborlu ve Keçiborlu Hamamları, modern mimarlık mirası ürünü olarak kabul edilmelidirler. Ayrıca günümüzde halen işlevini devam ettirmekte olan bu hamamlar döneminin mimarî üslubunu taşımaktadırlar.

Ait oldukları kentin hafızasında, yani kentsel belleğinde önemli bir yer edinmişlerdir. Geçmiş dönemlere ait birçok hamam yapısının terk edilerek bırakıldığı Uluborlu ve Keçiborlu ilçelerinde, halen kullanılan hamamlar olmaları da toplumsal önemlerini açıkça göstermektedir. Ayrıca Atatürk Orman Çiftliği Bira Fabrikası Hamamı’nda olduğu gibi Uluborlu Hamamı da özellikle kiraz mevsiminde gelen işçiler tarafından, Keçiborlu Hamamı ise lavanta toplama zamanında gelen çalışanlar tarafından daha fazla kullanılmaktadır. Ayrıca Uluborlu kiraz festivaline ve Keçiborlu lavanta festivaline gelen turistlerin cazibe noktası olan hamam, yurtdışına göç eden bazı yerli vatandaşların da önemli bir buluşma noktasıdır. Bu özellikleri de bu hamamların toplumsal önemini artırmaktadır.

Yerel yönetimlerin ve işletmecilerin yanlış onarım ve müdahalelerine maruz kalan bu hamamların yaşatılarak gelecek kuşaklara aktarılabilmesi ve bölge halkının hamam mekânı ihtiyacının karşılanması için öncelikle modern mimarlık mirası ürünü olarak tescillenmesi ve bundan sonraki onarımlarının ilgili koruma kurullarının denetiminde yapılması gerekmektedir.

KAYNAKÇA

Alpagut, Leyla, 2010, “Atatürk Orman Çiftliği’nde Ernst Egli’nin İzleri: Planlama, Bira Fabrikası, Konutlar ve ‘Geleneksel’ Bir Hamam”, METU JFA, Ankara, ss.239-264.

Aru, K. Ahmet, 1949, Türk Hamamları Etüdü, İTÜ Mimarlık Fakültesi, Doçentlik Tezi, İstanbul.

Demirdal, Said, 1968, Bütünüyle Uluborlu, Acar Matbaası, İstanbul, s.206.

Eyice, Semavi, 1960, “İznik’de ‘Büyük Hamam’ ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, cilt:11, sayı: 15, ss.99-122.

Gökarslan, Ayşe Betül, 2014, “Geleneksel Isparta Hamamları ve Tarihi Eğirdir Yeşil Ada Hamamı’nın Koruma ve Restorasyon Kapsamında İncelenmesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi FBE, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Isparta.

Kuruçay, Akif, 2010, İstanbul’un 100 Hamamı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul.

NOTLAR

1. Çok katlı bazı hamamların soyunmalık bölümünde genellikle ahşap bir merdivenle çıkılan soyunma ve dinlenme için ayrılmış, galeri katına şirvan adı verilmektedir. (Aru, 1949)

2. Hamamda tıraş olmak isteyenler için ayrılmış bölüme tıraşlık adı verilir. (Kuruçay, 2010)

3. Demirdal, 1968, s.206.

4. Günümüzde, İller Bankası Genel Müdürlüğü Proje Arşivinde hamamın projesi bulunamamıştır.

 

Bu icerik 5534 defa görüntülenmiştir.