Mimari kuramdan söz etmek özellikle postmodernizm ve dekonstrüktivizm akımlarından sonra gitgide zorlaştı. Çünkü modern mimarlığı şiddetle eleştiren modernizm sonrası yaklaşımların kuramsal altyapıları, modern mimarlığın altyapısını oluşturan “Modernite Projesi”(1) gibi güçlü ve sağlam değildi. Buna ek olarak sermayenin küreselleştiği dünyamızda ve / veya kapitalizmin geldiği evrede ekonomiyi canlı tutmak için inşaat sektörünün araçsallaştırıldığı gerçeği de var. Bu gerçek ister istemez mimarlıkta pragmatik yaklaşımı kuramsal olanın önüne geçirmekte. Şehir planlamasının yerini kentsel ölçekte kararların, mimari kuramın yerini de pragmatik bir yaklaşımın aldığı günümüzde, kuramdan bahsetmenin zorluğundan söz edebiliriz. (Resim 1)

“En Güncel Kuram, Kuramın Önemsizliğidir”(2) başlığı Batı’da, mimarlık camiasının bir bölümünde, kuram karşıtı bir duruşu ilan eder. Bu duruş da postmodern dönem sonrası süreçte gelişmiştir. Hem eleştiriyi, hem kuramı, dolayısıyla ütopyayı reddeder. Örneğin, eleştiriyi marksizmin düsturu olarak kabul eden Latour, onu “Amerikan pragmatizminin hafif post-modern bir yorumuyla değiştirmek için” çaba gösterir.(3)

Pragmatik yaklaşım, mimarlığı şimdiki ana bağlarken(4) popüler kültür de mimarlıkla diğer sanat dalları arasındaki sınırı bulanıklaştırmakta.(5) Modern sanatın soyut diline karşı bir tepki olarak

1950’lerde ortaya çıkmış olan pop art, figüratif bir dil kullanarak popüler olma niteliğini artırdı. “Pop’un yerini postmodernle doldurmak [önceleri] avangard bir hareket oluşturdu ama bu avangard en çok sağ cenaha yaradı. İçinden çıktıkları yapılı çevreye yeniden uyarlanan ticari imgelerle birlikte, pop, postmodernin içindeki totoloji haline geldi: Resmî kültüre meydan okumak yerine, o kültürün kendisine dönüştü veya en azından onun sahnesi haline geldi (siluetlerini şirket gökdelenlerinin çizdiği sayısız kent hâlâ buna tanıklık eder)”(6). Zamanla imge konusu farklı şekillerde ele alındı ve mimari anlamda da sonuçlarını vermeye başladı. Heykelsi binalar, içine girilen mekânsal heykeller, kabuk mimari ya da  “skin architecture” mimarlık dergilerinin konuları arasına girdi, yapılı çevrede yerlerini almaya başladı. Özellikle 20. yüzyılın son yirmi yılından itibaren mimarlık ile sanat dalları arasındaki ilişkiler iyice iç içe girdi ya da aralarındaki sınır bulanıklaşıp belirsizleşti.

Bu belirsizlik mimarlığın geleneksel anlamda temel bir disiplin olma özelliğini zamanla etkiledi. Şehir ve bölge planlama, kentsel tasarım, iç mimarlık, endüstri ürünleri tasarımı gibi 20. yüzyılın ikinci yarısında kardeş disiplinlere dönüşen uzmanlaşma alanlarıyla birlikte temel disiplin olma niteliğini sürdürürken, 20. yüzyılın sonlarında ve özellikle 21. yüzyılda bu özelliğini yitirdi.

Yukarıdaki saptama yalnızca Batı’da değil, birçok dünya ülkesi için farklı seviyelerde geçerli. Türkiye mimarlık ortamı da bu bağlamın bir parçası ve farklı ölçeklerde de olsa benzer etkilenmeleri sergilemekte. Acaba bu durum dergimize de yansıdı mı? Bu konu hakkında fikir sahibi olabilmek için Mimarlık dergisinin son 100 sayısında, önce mimari sonra da kentsel ölçekte kuram ve tasarım konularına ne oranda yer verildiğine bakalım.

Son yüz sayıda, mimari ölçekte kuram ve tasarım konularına toplam 34 kez yer verilmiş. Bu çalışmaların 16’sında mimarlık kuramına (3 dosya + 13 makale, bir kısmı doğrudan “Mimarlık Kuramı” başlığı altında yayımlanmış) (Resim 2), 6’sında (1 dosya + 5 makale) mimari tasarım konusunu kuramsal bir çerçevede işleyen çalışmalara, 12’sinde de (2 dosya + 10 makale) mimari tasarım yazılarına yer verilmiş.(7)

Kentsel planlama ölçeğine gelince, bu ölçeği ilgilendiren kuram ve tasarım yazılarına derginin son 100 sayısında toplam 31 kez yer verilmiş. Bu çalışmaların 8’i (3 dosya + 5 makale) kentsel kurama, 21’i (6 dosya + 15 makale) kentsel tasarıma, 2’si (1 dosya + 1 makale) kentsel tasarım konularını kuramsal çerçevede tartışan yazılara ayrılmış.(8) Her iki ölçek için verdiğim sayılara mimarlık ve kent tarihi makaleleri ve dosyaları dahil değildir. Ayrıca “Güncel” başlığı altında yer alan mimari ve kentsel ölçekteki yazılar ve haberler, tasarım konusuna da yarışmalar dahil değildir. Yani Mimarlık’ta hem mimari hem de kentsel planlama ölçeğinde kuram ve tasarım konularına neredeyse eşit oranda yer ayrılmış. Bu durumun Mimarlık açısından olumlu bir sonuç olduğunu düşünüyorum.

Bu makalelerin içeriğini derinlemesine incelemek bu yazının kapsamı açısından mümkün olmasa da, genel olarak bakıldığında, gündemle ilişkili olarak yazının girişinde yaptığım saptamayla tümüyle örtüşür nitelikte değil. Üstelik başlangıçtaki saptamayla Türkiye’deki gelişmeler arasında, inşaat sektörünün ekonomideki rolü, kentsel ölçekteki kararların alınış biçimleri, gökyüzüne yükselen ve birbirinden farkını anlamakta güçlük çektiğimiz dışları cam gökdelenler ve benzeri gibi konularda birebir paralel bir gelişme olmasına karşın. Makalelerde yaklaşımların nasıl olduğu, pragmatik bir eğilim taşıyıp taşımadığı konusunu tartışabilmek elbette daha ayrıntılı bir okumadan sonra mümkün ama, yine de şu değerlendirmeyi yapabiliriz: Mimarlık bir taraftan güncel gelişmeleri gündeminde tutarken diğer taraftan mimarlık ve kentsel planlama ölçeklerinde kuram ve tasarım yazılarını da derginin gündeminde tutmayı başarıyor. Güncel ekonomi-politiğin kentsel planlama ve mimarlık ölçeğindeki tartışmalarla / küreselleşme ve tasarım yaklaşımlarıyla ilişkisini kurarken, farklı bakış açılarını gündemimize getiriyor.

NOTLAR

1. Tekeli, İlhan, 1998, Tarihyazımı Üzerine Düşünmek, Dost Kitabevi, Ankara, ss.106-109.

2. Eakin, Emily, 2003, “The Latest Theory is that Theory Doesn’t Matter”, New York Times, Nisan 19. Martin, Reinhold, 2005, “Critical of What?: Toward a Utopian Realism”, Harvard Design Magazine, sayı:22 (Bahar/Yaz 2005), ss.104-109. Sykes, A. Krista (ed.), 2013, Yeni Bir Gündem İnşa Etmek: Mimarlık Kuramı 1993-2009, (çev.) Göksun Akyürek, Küre Yayınları, İstanbul, ss.321-336.

3. Martin, 2005.

4. Rajchman, John, “A New Pragmatism?”, Anyhow, (ed.) Cynthia C. Davidson, MIT Press, Cambridge, ss.212-217.

5. Foster, Hal, 2013, Sanat-Mimarlık Kompleksi: Küreselleşme Çağında Sanat, Mimarlık ve Tasarımın Birliği, (çev.) Serpil Özaloğlu, İletişim Yayınları, İstanbul.

6. Foster, 2013, s.29.

7. Mimarlık kuramı konusunda yazılmış makalelerin olduğu sayılar: 315, 332, 340, 341, 358, 359, 364, 372, 376, 378, 379, 379, 382, 383, 390. Mimari tasarım konusunda yazılmış makalelerin olduğu sayılar: 331, 346, 346, 347, 348, 348, 379, 381, 383, 393, 394, 398. Mimari tasarım konularını kuramsal çerçevede tartışan makalelerin olduğu sayılar: 333, 347, 376, 376, 390, 395.

8. Kentsel kuram konusunda yazılmış makalelerin olduğu sayılar: 302, 328, 334, 335, 343, 350, 359, 367. Kentsel tasarım konusunda yazılmış makalelerin olduğu sayılar: 302, 304, 306, 313, 316, 318, 318, 319, 323, 327, 337, 340, 349, 352, 353, 356, 364, 367), 396, 397, 398. Kentsel tasarım konularını kuramsal çerçevede tartışan makalelerin olduğu sayılar: 346, 349.