Mimari proje yarışmaları mimarlık ortamının en önemli deney alanlarından biridir. Y. Mimar Maruf Önal (1918-2010) da çok yönlü mesleki kimliğiyle, hem başarılı bir yarışmacı hem de saygın bir jüri üyesi olarak uzun yıllar bu ortama katkıda bulunmuştur. Önal, 1947'den itibaren, Turgut Cansever(1), Haluk Baysal, Melih Birsel, Abdurrahman Hancı ile beraber yarışmalar yönetmeliğini ve jüri seçme esaslarını tartışan ekibin(2) içinde yer almış, daha sonra Mimarlar Odası bünyesinde Aydın Boysan’la beraber(3) yarışma yönetmeliğini hazırlama görevini de üstlenmiştir. (Resim 1)

Önal’ın, hem farklı ekiplerle birlikte girdiği yarışmaları, hem de 40 yılı aşkın süre boyunca jüri üyeliği yaptığı yarışmaları izlemek Cumhuriyet dönemi mimarlık dinamiklerinin bir portresini çıkarmak için imkân sunuyor. Önal'ın çeşitli yarışmalarda jüri üyeliği yaparken tuttuğu notlara yeniden bakmak ise mimari proje yarışmalarında değerlendirme süreçleriyle ilgili hep güncel olan tartışmalara katkıda bulunmayı sağlıyor. Bu yazı, Önal’ın jüri üyeliği yaptığı projelerin bir dökümünü çıkarmayı, örnekler üzerinden Önal’ın kendi değerlendirmelerinde nelere dikkat ettiğini, değerlendirmeye eşlik eden krokilerin ve notların ne anlama geldiğini göstermeyi amaçlıyor. Yazının ana ekseninde ise jüri değerlendirme ölçütlerine Önal’ın geliştirdiği özgün bakış açısı yer alıyor.

ÖNAL’IN ÖDÜL ALDIĞI VE JÜRİ ÜYELİĞİ YAPTIĞI YARIŞMALAR

1930-2000 yılları arasını kapsayan 70 yıllık dönemde Türkiye’de açılan mimari proje yarışma istatistikleri incelendiğinde yaklaşık 600 yarışma ile karşılaşılır.(4) Önal da, 1944’den itibaren, sözkonusu yarışmaların (tespit edilebildiği kadarıyla) 24 tanesinde bireysel ya da ekip içinde yarışmacı, 1948’den itibaren de 34 tanesinde jüri üyesi olarak bulunmuştur.(5) Sayılar yaklaşık her 10 yarışma sürecinin birinde yer aldığını göstermektedir. (Bu sayılara katılımcı olduğu ancak herhangi bir ödül almadığı yarışmalar dahil edilememiştir.)

Mimarlar Odası arşivlerinde yapılan araştırmalar sonunda yayımlanan Yarışmalar Dizini (2004) ile Oda tarihinden / Portreler: Maruf Önal (2006) kitabındaki Önal’ın bibliyografyasında bulunan (ancak tarihleri olmayan(6)) bilgiler ve çeşitli röportajlarında aktardıkları karşılaştırılarak oluşturulan tablo etkileyicidir. (Tablo 1, 2) Ayrıntılı biçimde incelendiğinde, Önal’ın çalışmalarının niceliksel ve niteliksel önemi ve sürekliliği görülür. Ödül kazandığı ve jüri üyesi olduğu yarışmalar kronolojik ve paralel olarak listelendiğinde, Önal’ın gençlik yıllarında (1944-1958 arasında) bireysel olarak ve farklı ekipler içinde, hem kentsel ölçekte hem de yapı ölçeğinde çok sayıda mimari yarışmaya katıldığı ve ödül kazandığı görülür. 1959'dan sonraki yıllarda ise, muhtemelen mesleki itibarı ve yükümlülükleri(7) arttığı için daha az yarışmaya girmiş ancak çok sayıda jüri üyeliği yapmıştır. (Resim 2)

Yarışma düzeninin işlerliğini sağlayan en önemli koşullardan biri hem yarışmayı açan kurumun hem de yarışmacı mimarların jüri üyelerine güven duymasıdır. Cansever, o dönemde mimarlık camiasının Önal’a duyduğu güveni şu sözlerle aktarır: “İşte müsabakalar falan sözkonusu olunca anket yapılmış, kimlerin jüri üyesi olmasını istersiniz diye bütün Türkiye'de... Maruf Önal birinci isim, ikinci isim ben!”(8)

ÖNAL’IN JÜRİ DEĞERLENDİRMESİ SIRASINDAKİ ÇALIŞMA YÖNTEMİ

Jüri üyelerinden, yarışmayı açan kurumun taleplerini anlayıp şekillendirmeleri ve yarışmacılara aktarmaları, şartnamenin hazırlanmasında titiz davranmaları, projeler teslim alındıktan sonra da adil bir şekilde süreci tamamlamaları beklenir. Jüri üyesinin proje alternatifleri arasından birini bir dizi ölçüte dayanarak seçimi “değerlendirme” kavramının özünü teşkil eder. Değerlendirme ölçütlerini ne kadar açık ortaya koyar ve sonuçlar belli olduktan sonra süreci ne kadar şeffaf şekilde aktarırsa, jüri üyesinin uyandırdığı güven de o kadar artar. Önal değerlendirmelerinde ölçütlerini her konunun özelliğine göre gözden geçirir. Tuttuğu notlar incelendiğinde görüleceği üzere ölçütlerine verdiği ağırlığı tekrar tekrar değerlendirmesi kuralların matematiksel katılığa düşmesini önler.

Önal, kendisiyle yapılan röportaja, jüri üyeliğine verdiği özel önemi anlatarak başlar: “Jüri üyeliği, büyük sorumluluk taşıyan bir iştir, hem kendine, hem meslektaşına, hem kamuya karşı.” Bu sorumluluğun bilinciyle yaptığı titiz çalışmaları aktarır: “Onun için hiçbir projeyi öyle yüzeysel bir incelemeye tabi tutarak geçmedim, daha derinlemesine girerek sebeplerini, projenin son gayelerinin ne olduğunu iyice araştırmaya çalışırdım. Müellifin çalışma raporunu okurum, müellifin hangi noktayı nazara alarak nereye geldiğini tespit ederim.”(9) Bu ifade, Önal’ın ölçütlerini belirlerken her projeyi, şartnamede belirtilen kuralların ötesine bakarak yarışmacının hedefleri doğrultusunda da incelediğini gösterir.

Önal, yapılan çalışma sonunda varılan yargıyı nasıl oluşturduğunu, projeleri soyutlayarak yaptığı çizimleri sınıflandırdığı tablolara dayanan yöntemini anlatır: “Ondan sonra projeyi tanıyabilmek için projeyi oturur çizerim; karşısına otururum, projenin bütün mekân düzenini ve kullanış mekânlarının nasıl birbiriyle bağlandıklarını ve hangi amaçla düzenlendiklerini değerlendirebilmek için, yanlışlarını ya da iyi taraflarını ortaya koyabilmek için bu projenin krokisini, planı çizerim, kesitlerini çizerim, bakarım. Her bir proje için ayrı ayrı böyle bir çalışma yaparım, o çalışmanın sonucunda bende bir izlenim uyanır, o izlenime göre projeye olumlu ya da olumsuz notlar verip sırasını kendime göre ayırırım.”(10) Buradaki yöntem, şartnamede belirtilen, proje çiziminin öncesinde belirlenmiş değerlendirme için “istenenler” kadar, yarışmacıların kendi projelerinin içsel ölçütlerini de dikkate alır. Önal’ın projeyi çizenlerin gözünden değerlendirme yaparak bakışını kaydırması jürilik pratiğinin belli bir nesnelliğe ulaşması için farklı görecelik kademelerinden geçmesinin imkânına işaret eder. Nesnellik verili ve mutlak değil, birden fazla ölçütün uyarlanmasıyla ulaşılan bir nokta gibidir.

Yönteme tanıklık edenlerin aktardıkları da(11) bugüne kalan krokiler de Önal’ın mutlak ve değişmez bir bakış açısıyla değil esnek, farklı fikirlere açık, bir tasarım probleminin birden fazla çözümü olabileceğini teslim eden bir yaklaşımla jüri üyeliği yaptığını gösterir niteliktedir. Haliyle Önal’ınki gibi jürilik pratiklerinin, sadece belli tipte projelerin ödüllendirildiğine dair bir algıyı değil, kendi içinde tutarlı ama başkalarından farklılaşan tasarım süreçlerini güçlendirmiş olabileceği varsayılabilir.

ÖNAL’IN JÜRİ DEĞERLENDİRMESİ İÇİN TUTTUĞU NOTLAR

Önal’ın jüri üyeliği çalışmaları -sözle ve yazıyla aktarılanın ötesinde- çizili olarak da -kısmen- elimize ulaşmıştır. (Resim 3) Mimarlar Odası, İstanbul Büyükkent Şubesi, Şener Özler Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi’ne bağışlanan bir kısım kişisel arşivinde bulunan “yarışma notları” dosyası Önal’ın jüri üyeliğine verdiği özel önem ve emeği göstermektedir. Dosyada, Önal’ın yapmış olduğu jüri üyeliği çalışmalarından -yaklaşık onar yıl arayla açılmış- birkaç tanesine ait çizili ve yazılı notlar bulunmaktadır. Bunlar, Önal’ın kendine özgü değerlendirme ölçütlerini de yansıtır.

Önal’dan elimize ulaşan dosyada adı geçen ilk yarışma, 1962 tarihli Ankara Gülhane Askeri Tıp Akademisi Yarışması’na(12) aittir. Arkitekt dergisinde yayımlanan jüri raporu özetinde projelerin değerlendirme ölçütleri sıralanmıştır:

“a) Vaziyet plânında araziyi kullanma, kitlelerin fonksiyonlarına göre tanzim ve tertibi, cihetlendirilmesi, oto ve yaya yollarının, sirkülâsyon bakımından değerlendirilmesi,

b) Ekli işleyiş şemalarındaki esaslar,

c) Ünitelerin fonksiyonlarına göre tertip ve tanzimi,

d) İhtiyaç programında belirtilen mahallerin saha ve hacimlerinin tertibi,

c) Programda istenilen mahallerin kontrolü,

f ) Yapı sisteminin inşaî ve iktisadi hususiyetleri,

g) Tesisat ünitelerinin iç işlemesi, sahalarının kifayeti,

h) Yukarıda belirtilen hususlar göz önünde tutulmak şartiyle, Mimarî kompozisyonun özellikleri bakımından, tetkike tâbi tutmuştur. ”(13)

Önal, teslim edilen tüm projelere dair krokiler çizip bu ölçütlere göre notlar almıştır. Örneğin 1. Ödül alan (6 sıra no.lu) projenin değerlendirmesi için çizdiği plan krokisinde “a. acil yardım, b. intaniye, c. konferans, poliklinik, hasta girişi, mutfak” vd. birimlerin girişlerini işaretleyip yapının işleyişini çözümlemiştir. Notların üzerinde “poliklinik iç bünyesi fevkalade iyi” ibaresi okunmaktadır. (Resim 4) Ayrıca Önal, Yılmaz Sanlı, Yılmaz Tuncer, Güner Acar’dan oluşan ekibe ait proje hakkındaki olumlu görüşünü iki artı işareti ile (++) belirtmiştir. Önal’ın krokisi ve daha sonra yayımlanan projenin planı yan yana incelendiğinde adeta ölçekli gibi çizildiği ve projenin ana kararlarını öne çıkardığı görülmektedir.

Aynı yarışmada, 2. Ödül alan (12 sıra no.lu) proje Fikret Cankut ve Orhan Dinç’e aittir. Önal, karmaşık bir programı olan hastane yapısının tüm birimlerinin kullanımlarını analiz etmiştir. Değerlendirme sırasında çizdiği plan krokisinde yüksek bloklar daha koyu taranmış, zemin kattaki poliklinik kısmı ise tek çizgiyle gösterilmiştir. “Oto ve yaya yolları kifayetsiz, ameliyathane ve kadım doğum irtibatı rahat değil, poliklinik iyi, iç bünye ile irtibatlı, iç bünye sirkülasyonu olumsuz, hasta kabul girişi iyi, acil vaka iyi” ibareleri okunmaktadır. Önal, genel olumlu görüşünü üç artı işareti ile (+++) belirtmiştir. (Resim 5)

Bayındırlık Bakanlığı tarafından açılan Milli Eğitim Bakanlığı yarışmasının notları da, 1962 yılına tarihlenir.(14) Önal, çoğunlukla “çok parçalı plan tipolojisi”ndeki(15) projelerin krokilerini çizerken program eksikliklerini kontrol etmiştir. (Resim 6) Notlarda “araziye intibak, blokların irtifası, kitlelerin birbiri ile irtibatı, müsteşarlık ve umum müdürlüklerinin katlara taksim edilişi, müsteşarlıkların bakanlıkla irtibatı” ifadeleri göze çarpmaktadır.

Erzurum Atatürk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Yüksekokulu Yarışması(16), 1972 yılına tarihlenir. Proje yarışması, Bayındırlık Bakanlığı tarafından, üniversitenin makine, elektrik, inşaat, maden ve mimarlık bölümleri için açılmıştır. Önal, değerlendirirken programdaki mekânları dört başlık altında gruplamıştır: L (laboratuarlar), Ö (öğretim üyelerinin mekânları: profesör, doçent, asistan ve öğretim görevlisi), E (eğitim: derslikler / atölyeler; amfiler), Y (yönetim: okul (fakülte) ve bölümler için). (Bu kısaltmalar, krokilerin yanında görülür).

Önal, jüri çalışmaları sırasında “Mühendislik ve Mimarlık Yüksekokulu için belirlenen kriterler”i tespit etmiştir: “Ana kriterler olan […] bölümlerin, kendi içlerinde bir bütün olması, bölümler arasında sosyal ve bilimsel ilişki sağlama kriterine bağlı olarak,

• Konunun ele alınışında

-önerilen çözüm biçimi,

• Genel yerleşme planında

-topografya,

-iklim özellikleri, bölge koşulları,

-yakın ve uzak çevre ilişki,

-yaya ve oto trafik düzeni,

• Plan çözümünde,

-kullanış bölümlerinin birbirleriyle ve kendi içlerindeki bağlantıları,

-kullanış bölümleri içindeki kullanış birimlerinin çözümü,

-kullanılan alanlar ile bunları çevreleyen alanların birbirine oranı,

-iç ve dış ulaşımın çözümü

-esneklik,

• Strüktürde, yapıda

-uygulamada sağlanacak kolaylık,

-önerilen teknolojinin özelliği,

-yapım sistemi,

-sistemin getirdiği esneklik,

• Maliyetlerde

-ilk yatırım,

-işletme,

-bakım,

-geri ödeme maliyetleri,

açısından beliren özellikler.”(17)

Önal’ın belirlediği ölçütler, başka kavramların da eklenmesiyle -1. Ödül alan proje (Şaziment Arolat, Neşet Arolat, Ergün Aksel) için olduğu gibi- jüri raporlarında da belirir.(18) (Resim 7)

Önal’ın jüri çalışmaları sırasında, teslim edilen tüm projelerinin vaziyet planlarını, normal ya da zemin kat planlarını soyutlayarak saman kâğıt üzerine kurşun ya da mürekkepli kalemle çok sayıda kroki çizmiştir. Öncelikli olarak, şartnamedeki programa uygunluğa baktığı, dolaşımı (farklı bölümlerin girişlerini) değerlendirdiği ve alanlarda fazlalık olup olmadığını kontrol ettiği görülür. Krokiler, katılımcı mimarların modülasyon, ritim arayışı, avlu ya da avlular etrafında toplanma, ana eksen ve yardımcı eksenlere yerleşme gibi ana fikirlerini yansıtır. 3. Ödül alan proje ise (Yüksel Erdemir, Umut İnan, Edip Önder Us) “çok avlulu, parçalı” çözüm şemasına örnektir. (Resim 8)

Krokiler, oldukça ayrıntılı, üçüncü boyuta dair izler taşıyacak şekilde (gölgeler eklenerek), adeta ölçekli olarak çizilmişlerdir. Önal, projelerin tek tek değerlendirmesini yaptıktan sonra hem elenecek hem de kazanacak projelerin çözüm şemalarını tipolojik açıdan sınıflandıran bir tablo da oluşturmuştur. (Resim 9) Projelerin beş tanesi “kompakt çözüm şemaları” başlığı altında değerlendirilmiştir. Bunlar “planlamada lineer gelişme”ye elverişli çözümlerdir. Önal krokiler üzerine “gelişme yönleri”ni çizmiştir. Diğer çözümler “çok avlulu parçalı”, “parçalı”, “her bölümü ayrı” başlıklarını taşımaktadır. Monoblok (tekparçalı, tümdengelen) bir proje için de kroki çizilmiş ancak not tutulmamıştır. Bu tablo, Önal’ın bütüncül değerlendirme yaklaşımını yansıtmaktadır.

Erzurum Atatürk Üniversitesi Ziraat Teknolojisi ve Ev Ekonomisi Binası Mimari Proje Yarışması(19) da yine 1972 yılında, aynı jüri üyeleriyle yapılmıştır. Önal’ın değerlendirme sürecinde benzer bir sistematik izlediği, 1. Ödül (Tanju Kaptanoğlu) verilen proje için çizdiği krokide (Resim 10) ve genel tipolojik sınıflandırma tablosunda izlenebilir. (Resim 11) Önal’ın bu yarışmanın projeleri için çizdiği krokiler çeşitli değerlendirme ölçütlerini de öne çıkarır: “Kitle düzeni / ölçüsü”, “yöneliş ekseni”, “çevre ve topografya ile ilişki / uyum”, “yatay ve dikey ulaşım” vb.

Dosyada bulunan bir diğer grup not, 1983 tarihli, Cumhurbaşkanlığı Hizmet Binası Mimari Proje Yarışması’na aittir.(20) İçinde 50, 51 ve 52 sıra no.lu (1. Ödül alan) projeleri değerlendirme krokileri bulunmaktadır. Orhan Genç ve Mustafa Aytöre’ye ait (1. Ödül alan) projenin krokisi, daha sonra yayımlanmış perspektifi ile birlikte değerlendirildiğinde plandaki ayrıntı düzeyi dikkat çekmektedir. (Resim 12) Aynı yarışmadaki 18-24 sıra no.lu projelerin krokileri, Önal’ın tasarımı incelerken niceliksel değerleri de kontrol ettiği, m2'leri not ettiği ve karşılaştırdığını ifade etmektedir. Çoğu ikinci turda elenen 12-17 sıra no.lu projelerin değerlendirme krokileri, Önal’ın yalnızca ödül grubuna ait projeleri ayrıntılı incelemediğini; perspektif ve kesit krokiler ise yalnız plan düzlemine odaklanmadığını göstermektedir. (Resim 13)

Çok sayıda katılımın olduğu bu yarışmalarda Önal’ın tavrı uzun ve emek yoğun bir değerlendirme süreci geçirme yönündedir. Jüri üyesi olarak önem verdiği ölçütler elbette ki katı kurallar içinde sayısal değerler biçilerek, toplama-çıkarma ile ya da yüzdeler alınarak elde edilmiş sonuçlar değildir. Bilakis analiz edilmeye çalışılan ana fikir olarak ortada nasıl bir düşünce olduğudur. Yarışmacılar jüri üyelerinden değerlendirme ölçütleri olmasını ve bunları paylaşmalarını bekler. Ancak mimari tasarım bir bütündür ve sonuçta jüri üyesi de bütüncül bir değerlendirme yapar.

SONUÇ

İlerici çözümler elde etmeyi amaçlayan mimari proje yarışmaları, hem düşüncenin zengin bir biçimde ortaya konabileceği, hem de eleştiri mekanizmasının güçlü bir şekilde çalışabileceği rekabet ortamını sağlarlar. Günümüzde, mimari proje yarışmaları sonucunda elde edilen ve uygulanan az sayıdaki yapının çoğunlukla yalnızca işvereninin ve mimarın ismi mimari basına yansıyor. Sorumluluk alıp süreci planlayan, iyi değerlendirme ve seçim yapan jüri üyeleriyse zaman içinde unutulabiliyor. Elimize kalan resmî bir dille yazılmış jüri tutanakları ve kolokyuma dair kulaktan kulağa aktarılan anekdotlar oluyor. Jüri üyelerinin bireysel değerlendirme süreçleri kolokyumda soru-cevaplar sırasında gündeme gelmiş olsa bile günümüze hemen hemen hiç intikal etmiyor. Önal’ın jüri çalışması sırasında çizdiği krokiler ve tuttuğu notlar bize bunların ötesinde yapılan çalışmayı hatırlatan ve bireysel değerlendirme yöntemini gösteren önemli belge olma niteliğini taşıyor. Önemli sorulara cevap verebilecek ipuçları içeriyor: Jüri değerlendirme süreci nasıl işler? Jüri üyeleri süreçte nasıl davranırlar? Hangi ölçütlere göre, nasıl karar verirler?

Jüri raporlarında yer alan kavramlar bu ortamdaki düşünme biçimlerinin, krokiler de mimari anlayışların göstergeleridir. Bunlara ait bilgilerin, mümkün olan en geniş biçimde bir araya getirilmesi, ayrıntılı tarihî kayıtlar olarak düzenlenmesi, yarışma ortamının gelişmesi yönünde bir araç oluşturmak açısından da önemlidir. Bu kayıtlar bize Önal’ın çalışmalarının özgünlüğünün sadece emek yoğunluğunda ve titizlikte değil, ölçütün sadece jürinin başta oluşturduğu şartnameye verilen yanıtın ötesinde projelere içkin özelliklerde de aranmasında yattığını göstermektedir. Önal her projeyi kendi içinde değerlendirerek, projeyi hayata geçeceği gelecek zamanda kurgulayarak, aynı durum için farklı çözüm seçeneklerini olumlayarak, jürilik sürecini çok daha kapsayıcı ve ikna edici hale getirmiştir. Notları, krokileri süreci daha şeffaf hale getirirken değerlendirme ölçütlerini analitik olarak ayrıştırması kendi zihnini de disipline etmiş, ihmal edebileceği noktaları gözden kaçırmamasını sağlamıştır. Verdiği mülakatları bu kayıtlarla birleştirdiğimizde adeta diğer jüri üyelerini ve yarışmacıları ikna etmeden önce kendi kendini ikna etme arzusuyla hareket ettiğini varsaymak da mümkündür.

Önal’ın mimari proje yarışmalarına duyduğu sürekli ilgi ve yaptığı değerli katkı mimarlık ortamına yansımıştır. Önal, jüri üyeliği gibi zor ve onurlu bir görevi o kadar başarıyla yerine getirmiştir ki yaklaşımı yıllar sonra bize hâlâ ışık tutmaktadır.

NOTLAR

1. Tanyeli, Uğur; Yücel, Atilla, 2007, Turgut Cansever: Düşünce Adamı ve Mimar, Garanti Galeri yayıncılık, İstanbul, s. 174, 178.

2. Bu ekibin bir "uygulama topluluğu" (community of practice) olarak yaptığı çalışmaları tartışan bir metin için bakınız: Ötkünç, Arbil, 2013, “Mimar Maruf Önal’ın Yarışma Hikayeleri”, Yarışmalar ve Mimarlık Sempozyumu, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul, ss. 46-57.

3. Oda Tarihinden / Portreler: Maruf Önal, 2006, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, s. 32.

4. Çakıroğlu, Tuba (yay. haz.), 2007, Ulusal Mimarlık Yarışmaları Sempozyumu, TMMOB Mimarlar Odası Genel Merkezi ve TMMOB Mimarlar Odası İzmir Şubesi Ortak Yayın, İzmir, ss. 9-12.

5. Oda Tarihinden / Portreler: Maruf Önal, 2006, ss.127-128.

6. Farklı kaynaklardan bulunan, tamamlanamamış bilgiler Tablo 1 ve 2'de italik olarak gösterilmiştir.

7. Bu dönemde mimari uygulama çalışmalarına verdiği ağırlık, Önal’ın o yıllarda inşa edilmiş nitelikli yapılarına ait farklı açılardan değerlendirmeler yapan monografiler aracılığıyla izlenebilir. Örneğin, Coşkun, Burcu Selcen; Ötkünç, Arbil, 2017, “İstanbul’da Brütalist Bir Yapı: Maruf Önal’ın Kaplancalı Apartmanı”, Mimarlık, sayı:397, ss. 36-42. Ötkünç, Arbil, 2014, “Le Corbusier’nin ‘Mimarlar İçin Üç Anımsatma’sı ve Maruf Önal’ın Ar Apartmanı”, Mimarlık, sayı: 376, ss. 66-72. Güler, Ayşe Ceren, 2018, "Tamamen Yitirmeden Önce: Maruf Önal İmzalı Çanakkale'de Bir Sosyal Tesis", Mimarlık, 399, ss. 54-58.

8. Tanyeli; Yücel, 2007, s. 176.

9. Oda Tarihinden / Portreler: Maruf Önal, 2006, s. 81.

10. Oda Tarihinden / Portreler: Maruf Önal, 2006, ss. 81, 83.

11. Özbay, Hasan; Korucuoğlu, Tümay, 1989, “EXPO’92 Dünya Sergisi Türkiye Pavyonu Mimari Proje Yarışması”, Mimarlık, sayı: 287, ss. 70-80.

12. Bayındırlık Bakanlığı tarafından açılan Ankara Gülhane Askeri Tıp Akademisi Yarışması. 1. Ödül: Yılmaz Sanlı, Yılmaz Tuncer, Güner Acar; 2. Ödül: Fikret Cankut, Orhan Dinç; 3. Ödül: Bülent Onaran, Şevki Vanlı, Ruşen Baban; 1. Mansiyon: Nihat Güner, Uğur İşler, Mustafa Topaloğlu; 2. Mansiyon: Hüseyin Baban, Orhan Demirarslan, Vahit Erhan; 3. Mansiyon: Uğur Gündeş; 4. Mansiyon: Yalçın Müftüler, Nurten Müftüler; 5. Mansiyon: Vedat Yalçınkaya, Kadri Kalaycıoğlu, Özer Avşar. Bkz. Arkitekt, sayı: 1962/02 (307) , ss. 82-91. Arkitekt, sayı: 1962/03 (308) , s. 130.

13. Arkitekt, 1962/02 (307), s. 83.

14. Milli Eğitim Bakanlığı Yarışması. 1. Ödül: Yılmaz Tuncer, Yılmaz Sanlı, Vedat Özsan, Güner Acar; 2. Ödül: Muhlis Türkmen, Orhan Şahinler, Hamdi Şensoy; 3. Ödül: Sami S. Sisa, Doğan Tekeli, Metin Hepgüler; 1. Mansiyon: Ayhan Tayman; 2. Mansiyon: Vedat Dalokay, Nejat Tekelioğlu; 3. Mansiyon: Sedat Gürel, Coşkun Erkal; 4. Mansiyon: Güneri Dutipek, Coşkun Erkal; 5. Mansiyon: Suat Güven, Aslan Karaali, Necdet Kurultay, Güneri Özköle. “Yarışmalar Dizini”, www.mimarlarodasiankara.org/yarismalardizini [Erişim: 04.08.2017]

15. Sayar, Yasemin, 2004, “Türkiye’de Mimari Proje Yarışmaları 1930-2000: Bir Değerlendirme”, Mimarlık, sayı: 320, ss. 29-36.

16. Erzurum Atatürk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Yüksekokulu Yarışması. 1. Ödül: Şaziment Arolat, Neşet Arolat, Ergün Aksel; 2. Ödül: Tülay Taşçıoğlu, Adnan Taşçıoğlu; 3. Ödül: Yüksel Erdemir, Umut İnan, Edip Önder Us; Mansiyon: Hasan Öncüoğlu, Ihsan Onrat; Mansiyon: Hasan Kuruyazıcı, Erhan Balkan; Mansiyon: Yurdanur Sepkin, Halis Pektaş, Öner Olcay, Gür Dalkıran; Mansiyon: Özdemir Erverdi, Harun Özer, Sıtkı Günemre; Mansiyon: Ahmet Gülgönen. Bkz. Mimarlık, 1972, sayı: 102, ss. 43-48.

17. Maruf Önal Arşivi, Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Şener Özler Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi

18. Mimarlık, 1972, sayı: 102, s. 43.

19. Erzurum Atatürk Üniversitesi Ziraat Teknolojisi ve Ev Ekonomisi Bölümü Binası Mimari Proje Yarışması. 1. Ödül: Tanju Kaptanoğlu; 2. Ödül: Erdoğan Elmas, Zafer Gülçur;

3. Ödül: Yıldırım Sağlıkova, Yalçın Sağlıkova, Tahir Özpınar; 1. Mansiyon: Nişan Yaubyan, Osep Saraf, Gültekin Aydoğan; 2. Mansiyon: Özdemir Erverdi, Harun Özer, Sıtkı Günemre; 3. Mansiyon: Adnan Taşçıoğlu, Tülay Taşçıoğlu; 4. Mansiyon: Güner Özduman, Taneri Alpay; 5. Mansiyon: Solmaz Feridun, Arif Feridun. Bkz. Mimarlık, 1972, sayı: 102, ss. 25, 37-42.

20. Cumhurbaşkanlığı Hizmet Binası Mimari Proje Yarışması. 1. Ödül: Mustafa Aytöre, Orhan Genç; 2. Ödül: Kamil Ferhan Yürekli, Hülya Yürekli; 3. Ödül: Yıldırım Parlar, Edip Önder Us; 1. Mansiyon: Orhan Şahinler, Fehmi Kızıl, Erdal Özyurt; 2. Mansiyon: H. Yalçın Sağlıkova, Gürel Şentürk, Semih Öngürer; 3. Mansiyon: Haldun Erdoğan, Yalçın Memlük; 4. Mansiyon: Erdal Aktulga, M. Turan Emekçi, M. Nedim, Erkan Kürkçüoğlu; 5. Mansiyon: Meriç Angın, Selçuk Uyral, Göktürk Gültek; Satınalma: Murat Erinç; Satınalma: Merih Karaaslan, Nuran Karaaslan; Satınalma: Aytek İtez. Bkz. Mimarlık, 1983, sayı: 187, ss. 30. Mimarlık, 1987, sayı: 224, ss. 54, 55. Mimarlık, 1993, sayı: 251 (Yarışmalar Dizini Özel Eki).