“Doğum Günü Dört Temmuz” filminde, başrol karakteri Ron Kovic’in, vatansever bir Amerikan askeri olarak Vietnam Savaşı’na gidişini ve ‘gazi’ olarak savaştan eve dönüşünü izleriz. Sonrasında Ron bir sakat olarak, 1960’lı yılların sonunda Amerika’da yaşanan hareketli ortama, politik bir aktör olarak dahil olacaktır. Bu dönemde, toplumsal cinsiyet, ırk, etnisite gibi mevzularda yaşanan toplumsal dönüşümler ve Vietnam savaşına karşı yürütülen sivil barış hareketi, özellikle Amerika’da, savaş sonrasında sayıları artan sakatların politik kimliklerini ve haklarını savundukları “sakat hareketi”nin de doğuşuna ön ayak olur.(1) (Resim 1) Bu hareketin ivmesiyle, 1970’li ve özellikle 1980’li yıllarda farklı disiplinleri biraraya getiren bir alan olarak “sakatlık çalışmaları” ortaya çıkar ve bizatihi sakat akademisyenlerin mücadeleleriyle şekillenir. Sosyal bilimlerde, “toplumsal-politik bir durum / kimlik” olarak çalışılmaya ve eleştirel bir yaklaşımla ele alınmaya başlanmasından önce sakatlık, tıp bilimlerinin uzmanlık alanına tabiydi. “Tıbbi modele” göre sakatlık hali, sonlandırılması ya da düzeltilmesi gereken patolojik bir durum, bir trajedi olarak ele alınıyor; eksiklik ya da hastalık olarak görülüyordu. Ancak sosyal bilimlerin sakatlığı ele alışı önemli bir eleştirel fark yaratarak, sakat bedenin yeti yitiminin sorunsallaştırılması yerine, engelleri ve sakatlayıcı ideolojileri gündelik hayata yerleştiren toplumsal pratiklerin, kurumların, normların ve mekânların sorgulanması gereğini “sosyal model” olarak adlandırılacak bir yaklaşımla ortaya koydu.(2)

Özellikle 2000’li yıllarda, İngiltere ve Amerika’da sosyal bilimlerin önemli akademik çalışma alanlarından biri haline gelmiş olan sakatlık çalışmaları, Türkiye’de daha çok tıp bilimlerinin, mimarlık ve şehircilik bilgi alanlarının iktidarı altında şekillenmiş ve daha çok “tıbbi modelle” ilişkilendirilmiş bir mesele olagelmekteydi. Ancak son yıllarda sosyal bilimlerde Dikmen Bezmez ve Sibel Yardımcı’nın(3) öncü olduğu araştırmalarla, sakatlık meselesi “sosyal model” üzerinden ele alınmaya ve eleştirel bir literatürü oluşturmaya başladı. Ne var ki, kendilerinin de dile getirdiği üzere, Anglosakson dünyada sakat mücadeleleriyle şekillenen literatürün dönüştürdüğü terimlerin Türkçe literatürdeki karşılıkları, Türkiye’de sakatlık meselesinin tarihsel-toplumsal sürecindeki farklılıklar nedeniyle örtüşmemektedir. İngiltere ve Amerika’da, tıbbi modelin dikte ettiği, sakatlığın varoluşsal bir problem / eksiklik olduğunu vurgulayan handicapped (özürlü) nitelemesinin yerini, sakatlığın fiziksel yanını öne çıkartan impaired (yeti yitimi olan) ve sosyal modelin dönüştürdüğü algı ile toplumsal engellere vurgu yapan disabled (sakat) terimleri alırken, Türkiye’de “özürlü, engelli ve sakat” terimleri farklı vurgularla kullanılmaktadır. Bezmez, Yardımcı ve Şentürk(4) ise, Türkçe literatürde “sakat” terimini kullanmayı, sakatlığın bir durum / hal olarak yeniden benimsenmesini sağlamak, gündelik kullanımlarda yarattığı değersizleştirme hissine rağmen “görece politize bir grup tarafından ters yüz edilmiş ve kendileri de sakat olan bu kişiler tarafından yeniden benimsenmiş” olmasından dolayı tercih etmektedir.

Gerek kullandığı dil gerekse benimsediği yaklaşım açısından, sosyal bilimlerle ilişkisi birçok anlamda zayıf kalan mimarlık alanı bu literatürden henüz etkilemiş değil. Bu nedenle makale, sakatlık durumunun mimarlık alanında ele alınışını eleştirmekte ve sosyal bilimler alanından bakışla, sakatlığın tarihsel, toplumsal ve mekânsal inşasını irdelemektedir. Öncelikle, mimarlığın “sakatlık” mevzusunu kendi iktidar alanı içinde “istisnai” bir duruma indirgediği dile getirilmektedir. Sonrasında, farklı dönemlerde farklı algılarla dönüşen ve toplumsal olarak inşa edilen “sakatlığın”, sadece fiziksel mekânın “engelliler” için yeniden düzenlenmesiyle aşılamayacağı ortaya konmaktadır. Meselenin erişim sorunsalına indirgenmesiyle mimarlık ve ilişkili pratiklerin de bu sorunu yeniden üretmeye devam edeceğinin dile getirilmesinin ardından sonuç olarak, sakatların hak sahibi vatandaşlar olarak gerekli koşulları talep etmeye muktedir olduklarının anlaşılması ve “bağımsız yaşam algısının” oluşturulması için mimarlık üretimlerinin destekleyici bir rol üstlenmesi gereği savunuluyor.

MİMARLIĞIN “İSTİSNA HALİ” OLARAK SAKATLIK

Türkiye’de, güncel kent ve mimarlık yazınında sakatlık meselesiyle olan ilişki sıklıkla, “engelliler için tasarım”, “engelsiz mimarlık”, “erişilebilirlik”, “evrensel tasarım”, “herkes için tasarım” gibi kavramlar etrafında dile getiriliyor. Yapılan çalışmaların büyük bir kısmı teknik bir dile sahip; meseleyi ya mevzuatlar ve teknik şartnameler açısından ele alıyor ya da mekânsal normlara ilişkin gereksinimler paketi ve kurallara indirgenmiş tasarım kriterleri olarak görüyor. Bedensel yeti yitiminden çok, toplumsal pratiklerin ve tutumların “sorun” haline getirdiği sakatlığı, mimarlık üretimlerinin de mekânsal pratiklerle yeniden üretmekte olduğu üzerine düşünülmüyor. Bu nedenle, sakatlık meselesi sadece tasarıma ilişkin bir kriter ya da gereklilik olmaya indirgeniyor. Mimarlık, ya “ortalama beden” için tasarlanmış, dolayısıyla sakatların dolaşımını engelleyen “sakatlayıcı” mekânlar üretiyor ya da tıbbi modelle örtüşecek biçimde sakatlığı fiziksel olarak “normalliğe” yaklaştırmayı, standart kullanım düzeyine getirmeyi amaçlayan aparatları tasarlar hale geliyor ve üretimini araçsallaştırıyor. Bu mevzu, mimarlık eğitiminde “engelliler için tasarım” şeklinde nitelendirilerek ayrı bir uzmanlık alanıymış gibi, tasarım düşüncesinden ayrılıyor. Nihayetinde, sakat ile normal dikotomisinin üretilmesiyle “anormalliğin”, “patolojik olanın” altı bir kere daha çizilmiş oluyor. Böyle bir anlayış sonucunda engellilik, mimari projelerde ya özellikle önplana çıkartılan ayrımcı bir unsura ya da çoğu zaman ihmal edilen, es geçilen şartlar paketine dönüşüyor; bir başka deyişle, mimarlık üretimi ve düşüncesi için “istisnai” bir durum haline geliyor.

Sakatlığın mekânsallığını tanımlayarak sakatlık üzerinde egemen bir iktidar alanı haline gelen mimarlık, sakat olanları kendi ürettiği bedensel ve mekânsal “normun” dışına iterek tasarım kuramının ve pratiğinin istisnası haline getiriyor. İtalyan siyaset felsefesi düşünürü Giorgio Agamben egemen iktidar ile istisna hali arasındaki politik ilişkiyi ele aldığı çalışmalarında(5), egemenin istisna olanı, iktidar alanının hem içinde hem dışında, bir başka deyişle belirsizlik alanında bırakarak, kendi yasalarına hem maruz bıraktığı hem de ondan dışladığı (dışlayarak içlediği) bir halden bahseder. Bu hal, egemen iktidarın ilan ettiği istisna halidir. Egemen iktidar, gücünü istisna olarak belirlediklerini, belirsizlik alanında tutarak hükmeder. Böylece, belirsizlik alanında, yasaların koruyucu sınırlarından dışlanmışlar her türlü dışlanmaya maruz kalabileceklerdir. Fakat egemenin belirlediği iktidar alanının dışında kalmak onun koyduğu yasalardan kurtulmak anlamına da gelmeyecektir.

Agamben’in kavramlarıyla düşünürsek, mimarlığın egemen bir iktidar alanı olarak sakatlık üzerinde biyopolitik bir iktidar kurduğunu, dahası onu dışlayarak içlediğini (istisna halinde bıraktığını) söylemek mümkün görünüyor. Mimarlığın “standart, ortalama” beden üzerinden ürettiği mekânlar ile sakat bedeni bu alandan dışladığı ileri sürülebilir. Bir başka deyişle, ortalama insan için üretilmiş mekânlar sakat bedenin dolaşımını, kullanımını engelleyecek şekilde düzenlenmiştir; bu nedenle sakatlığın mimarlığın ürettiği normların dışında tutulmakta olduğu söylenebilir. Ne var ki bu dışlanmışlık haliyle bile sakat beden, mimarlığın tahakküm alanının hâlâ içindedir, çünkü mekân üretiminin iktidarı olarak mimarlığın vereceği kararlara tabi olamaya devam eder. Mimarlık, sakat bedeni “normal” olandan ayırırken öte yandan, engelli tuvaleti, engelli rampası, engelli parkı ve benzeri nitelemeleriyle sakatlar için yeni bir norm dünyası hazırlayarak onu yeniden kendi iktidar alanı içine çeker. Tıp bilimi gibi mimarlık da sakatlık üzerinde belirleyici bir güç olarak, rampaların eğimine, mekânların boyutlarına, tutamaçların yerlerine, sesli / yazılı / renkli / dokulu uyaranların kullanım mekânlarına ve benzerine karar vererek mekânsal uzmanlığını ve aynı zamanda iktidarını sakatlık üzerinde egemen kılar. Böylece, hem mimarlık “disiplininin” (tam da Foucault’cu bir anlayışla, bedeni disipline etmekle ilişkili biçimde) uzmanlık alanlarından biri olarak kabul görür; hem de ortalama, standart, sağlıklı beden üzerinden tahayyül edilen normlar dünyasının dışında tutularak ayrımcı ya da yalıtıcı uygulamalarıyla bu alandan dışlanır. Özetle, sakatlık, hem mimarlığın normali dışında hem de “engelli normu” içinde, bir başka deyişle belirsizlik alanında konumlandırılarak istisna haline itilir.

SAKATLIĞIN TARİHSEL, TOPLUMSAL VE MEKÂNSAL İNŞASI

Mimarlık üretimlerinin sakatlıkla ilişkilenme biçimleri (onu ister standart / normal üzerinden kurulan mimarlık yasasından dışlasın, ister özel bir uzmanlık alanı olarak içine alsın) her seferinde fizikselliğe indirger. Bu problem mimarlığın mekânla ilişkisinin parçalı bir yaklaşımla sürdürülmesiyle ilişkilendirilebilir. Henri Lefebvre’nin(6) dönüştürdüğü mekân fikri onu, tarihsel süreç içinde, toplumsal mücadelelerin yeniden ürettiği politik bir ürün, toplumsal bir inşa süreci olarak görür. Öte yandan, diyalektik biçimde mekân da toplumsal oluşumları biçimlendiren, yeniden üreten bir mekanizmadır. Bu yaklaşımla Rob Imrie(7), “sakatlayıcı çevre tasarımı” olarak tanımladığı mimarlığı, mekân üretimiyle sakatlığın toplumsal üretimindeki ideolojik problemlerin üretilmesine katkıda bulunduğunu ifade eder.

Gleeson(8) ise, tarihi-coğrafya kuramcılarının ve coğrafyacıların da izini sürdüğü bu meseleyi, sakatlığın mekânsal tarihi açısından ele alarak, kapitalizm öncesinde ve sonrasında değişen emek gücü üzerinden değerlendirir. Ona göre, “feodal toplumun sonlarında yeti yitimi olan kişilerin emek gücünü yavaş yavaş erozyona uğratmış olan meta ilişkilerinin güçlenmesi” sakatlığın toplumsal-mekânsal üretimi açısından kırılma noktasını oluşturuyordu. Oliver(9) da, tarihsel materyalizmi sakatlık tarihine uyarlayan Vic Finkelstein’ın(10) modeline dayanarak, sanayi devrimi öncesi feodal toplumu sanayileşme sürecinin yaşandığı kapitalist toplumdan ayırır. Feodal yaşamda rekabetten ziyade işbirliği vardı, yerel ekonomi bu birlikteliği sağlıyordu. Emek gücü, bedensel gücü sınıflandırmıyordu; farklı bedensel kabiliyetlere göre farklı işler biçiliyordu, ancak sakat kişiler de üretim sürecine katılabiliyordu. Modern zamanda, piyasaların ortaya çıkışıyla bireysel emek, üretkenlik değeri üzerinden ölçülmeye, kabiliyetler açısından sıralanmaya başladı. Piyasa rekabeti, rekabet ise güçlüyle zayıfın ayrışmasını öngörüyor; dolayısıyla hız, kuvvet ve esneklik anlamında dezavantajı olan bedenlerin değer kaybetmelerine neden oluyordu. Böylece, kapitalizmin ilk aşaması, yeti yitimi olan işçileri geri planda bırakmaya 15. yüzyılda başlamış oluyordu. Bu süreç, 19. yüzyıla doğru giderek hızlanacak; küçük imalathanelerin büyük fabrikalara dönüştüğü, iş yeri ile evin ayrıştığı, emeğin metalaştığı sanayi kentlerinde, sakat işçilerin iyiden iyiye dışlanmasıyla devam edecekti. Akabinde, “başkalarının emeğini sömüren bir sınıf” olarak nitelendirilmeye, yük olarak görülmeye başladılar. 19. yüzyılın denetim mekanizmaları ve dışlayıcı pratikleri olarak “kurumlara” (sığınmaevi, tımarhane, engelli okulları, sakatlar evi, akıl hastanesi ve benzeri) kapatıldılar. (Resim 2)

Bu dönüşüm aynı zamanda, sakatlayıcılığın toplumsal sürecini de başlatmış oluyordu. Sanayileşme sonrasında makine üretiminin gerektirdiği şartlar, beden için de belirlenmiş bir “ortalamayı” ve norm anlayışını beraberinde getiriyordu. Böylece, Davis’in ifadesiyle, normal, “sakat kişi sorunu yaratacak şekilde” inşa edilmiş oluyordu.(11) O nedenledir ki Davis, “sakat kişiyi anlamak için normal kavramına ve normal bedene geri dönülmesi gereğini” vurgular.(12) Bu kavramları önceleyen, 17. yüzyılda ortaya atılan “ideal beden” kavramıdır. Bu kutsal beden, insan için erişilmezdir. Ancak 19. yüzyılın ortasına doğru “norm, normal, normallik” kavramları üzerinden inşa edilen “ortalama beden”, erişilemez olmayacak aksine erişilmesi gereken bir norm olarak tüm nüfusu denetimi altına alacaktı. Devlet politikalarının geliştirilmesi için kullanılan “siyasal aritmetiğin” tıpta kullanılmaya başlamasıyla birlikte devletten bedene kayan istatistik, Fransa’da kamu sağlığı ve İngiltere’de sanayi ile doğrudan ilişkili olarak istatistik kurumlarında kullanılacaktı. Fransız istatistikçi Quetelet, hata yasasını insanların boy ve kiloları üzerinde uygulayarak “ortalama insan” kavramını formüle eder. Norm, standart çan eğrisinin kapsamına girenleri “ortalama” olarak sistemine kabul ederken, bu eğrinin uç notlarına düşenleri “standarttan sapanlar” ya da “aşırı uçlara giden istisnalar” olarak niteleyecekti. Tabi ki bu aralığa sakatlar da dahil edileceklerdi.

Nihayetinde, 19. yüzyılın ilk yarısında nüfus ve istatistikle ilgili kurumlar İngiltere’de çoğalmakta ve nüfusu gözetim altında tutarak sürekli olarak izlemekteydi. Bu takibin en önemli sebebi, standarttan sapanları ya da norm dışı olanları ayıklamak ve norma uydurmaktı. Böylece, Sir Francis Galton ve Karl Pearson gibi istatistikçilerin başını çektiği öjeni hareketiyle, (Resim 3) genetik olarak “sağlam ve üstün” kalıtsal özelliklerin devamı için, zayıf olanların ayıklandığı bir nüfus düzenlemesine doğru gidildi. (Resim 4) Bu yaklaşımda, kalıtsal özelliklerin gelişmesi için, artık standart olan nüfusla, standart dışı olan alt-nüfusların çoğalma anlamında ayrıldığı bir toplumsallıktan söz edilmekteydi. Charles Darwin de, tam da bu amaçla, kusursuzlaştırılabilir beden fikrini ortaya atıyor ve böylece sakatlığın “doğal seçimle aşılması gereken bir evrim kusuru” olarak algılanmasına neden oluyordu. Bu nedenle, öjeni “kusurlu” olan bu “ucube bedenlerin”(13) ortadan kaldırılmasına odaklanıyordu. Öjeni yanlısı fikirler 20. yüzyılda, ulus sağlığı ile de ilişkilendirilerek yayılıyor, hatta 1933’te Nazilerin “gelecek kuşaklarda kalıtsal hastalıklardan kaçınma amacı taşıyan sakatları kısırlaştırma yasa tasarısının onaylanmasına” kadar varıyordu.(14) (Resim 5)

20. yüzyılın ortasına doğru, mimarlık da kendi normunu üretiyordu. (Resim 6) Savaş sonrasında modernistler, seri üretimin hızlandırdığı yapı üretim teknolojilerinin önemini vurguluyor, ucuz ve herkesin talebini karşılayabilecek yapıları hızla üretme ihtiyacından söz ediyorlardı. İşlevin önplanda olduğu bir tasarım anlayışıyla, davranışları ve hareketleri önceden bilinen normal bedene bir öz biçiliyordu. Özellikle Le Corbusier, “tüm insanların aynı işlevlere, aynı ihtiyaçlara sahip” olduğunu ve bu yüzden “bir standardın belirlenmesi gerektiğine” işaret ediyordu.(15) Böylece, istatistiğin belirlediği ortalama insan Le Corbusier’in “modulor”unda bedene kavuşuyor, mekânların, donatıların, sokakların hatta kentlerin ölçüleri bu adam figürüne göre ölçeklendiriliyordu. (Resim 7) Le Corbusier’in cebinde gezdirdiği bu cetvel adam, önce kendi ölçülerinden yola çıkarak, daha sonra bir İngiliz polisinin boyuna göre ölçülendirdiği bir şablondu.(16) Tüm mekânsal boyutların “modulor”a göre ölçeklendiği matematiksel ritim, Le Corbusier’e göre harikulade bir icattı. İnsan bedenini odağa alan mekânsal tasarımlar üretilecekti. Ne var ki bu sağlam, kaslı, erkek bedeni tüm farklılıkları dışında bırakarak ideal bedende olduğu gibi, soyut bir “yok insan” yaratıyordu. Le Corbusier amaçlamış olmasa da, sakatları dışlayan bu beden patronu, öjeni fikrine de hizmet ediyordu. Sonuç olarak, norm ve normallik anlayışı üzerinden yürüyen mimari üretim, standarttan sapan sakatlar için problemli mekânlar üretirken, sakatlığın “sorun” olarak görülmesine de katkıda bulunuyordu. 1970 sonrasında, normdan sapanların çoğalacağı bir mimarlık ortamını beraberinde getirecekse de, sakatlık meselesi mimarlık üretiminde istisnai bir pozisyonda kalacaktı. Ne var ki, 20. yüzyılın ikinci yarısında politik bir hareket içinde görünür hale gelmeye başlayan, hak mücadelesi veren sakatlar sayesinde, bugün Amerika ve İngiltere başta olmak üzere birçok ülkede, yasal düzenlemelerin uygulandığı, hak temelli çalışmaların sürdürüldüğü, erişim olanaklarının düzenlendiği çoğulcu bir mekân anlayışına ulaşıldığı görülmekte.

SONUÇ TARTIŞMALARI

Sosyal bilimler perspektifinden bakışla sakatlık çalışmaları, sakatlığın “toplumsal olarak inşa edildiğini”, “patolojik olanın sakat beden değil, toplumun bakışı” olduğunu dile getiren sosyal model ile, problemin salt mekânsal erişim problemine ya da diğer fiziksel gereksinimlere indirgenemeyeceğini açıkça ortaya koyuyor. Mimarlık ve ilişkili pratiklerin, standart kullanıcının “güçlü, sağlıklı bir beden” hatta “erkeklik” üzerinden tarif edildiği norma göre mekânlar tasarlıyor ve bu norm dışında kalan herkes için problemler üretiyor olması, yalnızca mimarlığın problemi değil; mekânı üreten toplumsal süreçlerin, oluşumların, kurumların da problemidir. Bu nedenle, meselenin fiziksel problemleri kotarmakla, erişim problemlerini çözümlemeye çalışmakla ortadan kalkmayacağı aşikar. Üstelik bu nedenle, Türkiye’de 2005’te yürürlüğe konan Özürlüler Yasası’na, hatta Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği gibi ulus-ötesi kurumların bağlayıcı karalarına rağmen, kentsel mekânda, kamu binalarında, ulaşımda erişim sürekliliği sağlanamamakta.

Bu sorunun çözümü için güncel mimarlık literatüründe önerilen bazı kavramlar da sorunlu görünmektedir. Sözgelimi, “erişilebilir mimarlık” düşüncesi, mekânın salt fiziksel özelliklerine odaklanarak, problemli noktalarda yapılacak “kozmetik” uygulamalarla sakatlayıcı ideolojilerin ürettiği mekânsal sorunların giderilebileceğine inanır. Ancak, erişim meselesini toplumsal bir ihtiyaç, bir vatandaşlık hakkı olmaktan çok fiziksel bir düzenlemeye indirgemesi açısından oldukça problemli görünmektedir. “Evrensel tasarım” düşüncesi ise sabit bir kullanıcı tarifi ya da norm üzerinden işleyen tasarım zihniyetini eleştirerek kullanıcıların çeşitliliğini hatırlaması açısından oldukça önemli bir söz söylemektedir. Ne var ki, bu düşüncenin kentsel ve mimari tasarımın ta kendisinin merkezinde olması gerekiyor; dolayısıyla yeni bir isimle tasarım düşüncesinden ayrıştırılması yapay bir gündeme işaret ediyor. Bununla birlikte, evrensel tasarım ilkeleri olarak yazılmış yedi ideanın da başka bir sabite ürettiği ve oldukça soyut bir düzeyde kaldığı söylenebilir. Bu tür yaklaşımların sınıflandırma tehlikesi barındırdığı düşünülebilir. Tasarım ne kadar az tarif edilirse, farklı imkanlara ne kadar çok açılırsa o kadar farklı kullanım biçimi ve olasılığı ortaya çıkacaktır. Benzer düşünceler içinde herkes için tasarım nitelemesi de bir takım problemler barındırıyor. Buradaki vurgu her ne kadar herkesin barındığı bir özgürlük alanından bahsetmek, kamusal – ortak olanı herkese açmak amacını taşıyorsa da, birine uyanın diğerini dışladığı, herkesin aynı anda mekânı eşit biçimde kullanamadığı gündelik hayatta “herkesin” kapsanması, oldukça yüceltilmiş bir tasarım idealine işaret ediyor. Gündelik hayatta fikrin işlemediğine, sözgelimi kaldırımlarda körler için düzenlenen dokulu yüzey değişiklerinin tekerlekli sandalyedeki yayalar için sorun teşkil edebildiğine rastlanır.

Sonuç olarak, sakatlık meselesiyle olan politik, hiyerarşik ilişkisini yeniden sorgulaması gereken mimarlık pratiğinin normatif kurallarını terk etmesi gerekmektedir. Sakatların mekânda erişim ve dolaşım hakkının sağlanması mimarlık iktidarının sunduğu bir lütuf olarak değil; kullanım hakkına odaklanmış bir demokrasi anlayışının ve toplumsallığın ürünü olarak gündeme gelmelidir. Her türlü tasarım sorunu içinde sakatların da göz önünde bulundurulması gereğinin bir tür hassasiyet olmadığı, bir hak sorunu olduğu kabul edilmelidir. Mimarlığı sakatlayıcı ideolojilerin karşısında konumlanan bir bilgi ve toplumsal algıdaki sakatlık kavrayışını dönüştüren bir eylem alanı olarak değerlendirmek, onu olabildiğince esnetmekle, normatif yapısını kırmakla, kullanımı ortaklığa, çokluğa açmakla mümkün olabilecektir.

NOTLAR

1. Savaş gazilerinin yanı sıra Kaliforniya’da Berkeley Üniversitesi’nde okuma çabasındaki Ed Roberts ve arkadaşlarının eylemleri de sakat hareketinin öncülerindendir. Amerika’da ADAPT [Americans Disabled for Accessible Public Transit (Eri­şilebilir Toplu Taşıma İçin Amerikalı Sakatlar)], İngiltere’de ise UPIAS [Union of the Physically Impaired Against Segregation (Ayrıştırma Karşıtı Ortopedik Sakatlar Birliği)] üyelerinin gerçekleştirdiği eylemler ve yazdıkları yazılar ile toplumsal engellere, ayrımcılığa, erişim problemlerine dikkat çekilir. Bunların yanı sıra kurulan birçok merkezin ve inisiyatifin yaptığı sivil çalışmalar, sakatların özgürleşmelerini, bakım kurumlarının öngördüğü yaşam koşulları yerine kendi seçimlerini yapabildikleri bir hayatı kurgulamayı kolaylaştırır. 1981 yılını, Birleşmiş Milletler’in “Uluslararası Engelliler Yılı” olarak ilan etmesiyle, hak temelli çalışmalar diğer ülkelere de yayılmaya başlar. İngiltere ve Amerika’nın öncü olduğu fakat diğer ülkelerde de örneklerinin görüldüğü ayrımcılık karşıtı yasaların ve yönetmeliklerin ve en önemlisi ADA’nın [Americans with Disabilities Act (Amerika Sakatlar Yasası)] ABD’de 1990’da yürürlüğe girmesi sakatların hak mücadelelerinin önemli oranda başarıya ulaştığını göstermektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Yardımcı, Sibel, 2015, “Sakatlık ve Siyaset”, Engellilik ve Ayrımcılık: Eğitimciler için Temel Metinler ve Örnek Dersler, (ed.) Kenan Çayır, Melisa Soran, Melike Ergün, Karekök Yayınları, İstanbul, ss.19-30.

2. Thomas, Carol, 2011, “Sakatlık Kuramı: Kilit Fikirler, Meseleler ve Düşünürler”, Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, (ed.) Dikmen Bezmez, Sibel Yardımcı, Yıldırım Şentürk, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.31-50.

3. Bezmez, Dikmen; Yardımcı, Sibel; Şentürk, Yıldırım (ed.), 2011, Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Yardımcı, Sibel; Bezmez, Dikmen, 2013, “‘Muhtaç’ ile ‘Vatandaş’ Arasında: Türkiye’de Sakat Öznelliği Üzerine Bir Tartışma”, Toplum ve Bilim, sayı:126, ss.98-119.

4. Bezmez; Yardımcı; Şentürk (ed.), 2011, s.24.

5. Agamben, Giorgio, 2001, Kutsal İnsan: Egemen İktidar ve Çıplak Hayat, (çev.) İsmail Türkmen, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Agamben, Giorgio, 2008, Olağanüstü Hal, (çev.) Kemal Atakay, Varlık Yayınları, İstanbul.

6. Lefebvre, Henri, 1991, Production of Space, Blackwell, USA.

7. Imrie, Rob, 2011, “Sakatlayıcı Çevre Tasarımı”, Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, (ed.) Dikmen Bezmez, Sibel Yardımcı, Yıldırım Şentürk, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.325-362.

8. Gleeson, Brendan, 2011, “Teknoloji Sakatlayıcı Kentin Üstesinden Gelebilir mi?”, Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, (ed.) Dikmen Bezmez, Sibel Yardımcı, Yıldırım Şentürk, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.363-384.

9. Oliver, Michael, 2011, “Sakatlık ve Kapitalizmin Yükselişi”, Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, (ed.) Dikmen Bezmez, Sibel Yardımcı, Yıldırım Şentürk, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.209-225.

10. Finkelstein, Victor, 1980, Attitudes and Disabled People: Issues for Discussion, World Rehabilitation Fund, New York.

11. Davis, Lennard J., 2011, ‘Normalliğin İnşası: Çan Eğrisi, Roman ve On Dokuzuncu Yüzyılda Sakat Bedenin İcadı’, Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, (ed.) Dikmen Bezmez, Sibel Yardımcı, Yıldırım Şentürk, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, ss.187-208.

12. Davis, 2011, ss. 187-208.

13. Ancet, Pierre, 2010, Ucube Bedenlerin Fenomenolojisi, (çev.) Ersen Topraktepe, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

14. Davis, 2011, ss. 187 – 208.

15. Le Corbusier, 2014, (çev.) A. Ufuk Kılıç, Modulor, cilt:1, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul.

16. Le Corbusier, 2014.