“‘Barış ve Dostluk Köyü’ olması için 1980’lerden bu yana sayısız etkinlik düzenlenen Kayaköyü’nün turistik “konaklama tesisi”ne dönüşmesine yönelik süreç başladı. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na en uygun teklifi verenler, 49 yıllığına kiralayacakları tarihî yerleşimde “300 yataklı” tatil köyü kuracaklar. Ne var ki Kayaköyü’nde özellikle Mimarlar Odası’nın önerdiği “geçmişin anılarına saygılı tasarım” ilkeleri ile Muğla Koruma Kurulu’nun aynı ilkeleri gözeten “yaşatarak koruma” kararları dikkate alınmazsa, Anadolu Rumlarının Türklerle kardeşlik içinde yarattıkları özgün kültür mirasımız “turizm” adına kimliğini yitirerek sıradan bir tatil köyüne dönüşebilecek”

Oktay Ekinci, Cumhuriyet, 16 Mayıs 2013

Kayaköy’le ilgili bir yazı hazırlarken Oktay Ekinci abimizi anmadan olmaz. 1980’li yılların ortalarından vefatına kadar Kayaköy’le ilgili tüm çalışmalara emek vermiş, alanla ilgili her türlü gelişmeyi yakından takip ederek Dostluk ve Barış Köyü projesini hayata geçirebilmek için uğraşmıştır. Cumhuriyet gazetesindeki köşesinden yapılan tahsisle ilgili kaygılarını ve koruma ilkelerini aktarmıştır okuyucularına. Oktay Ekinci, Kayaköy’ün Dostluk ve Barış Köyü olması için gösterdiği çabaları nedeniyle Milliyet gazetesinin Abdi İpekçi Dostluk ve Barış Özel Ödülü’ne layık görülmüştü.

Muğla’nın Fethiye ilçesinde yer alan Kayaköy, güney Ege’nin Akdeniz ile buluştuğu bölgedeki en eski ve en büyük Rum yerleşimlerinden biridir. Antik Likya Uygarlığına ait Karmylassos kentinin kalıntıları üzerinde kurulmuştur. Bazı kaynaklara göre 11. yüzyıl, bazı kaynaklara göre de 14. yüzyıl başlarında bölgede yaşayan Rumlar tarafından kurulmuş ve Levissi adıyla anılmıştır. Günümüze kadar gelebilen yapıların çoğu 19. yüzyıldan kalmadır. Kayaköy, 19. yüzyıl sonlarında 3.000 nüfuslu ve Levissi adında 800 haneli zengin bir kent olarak 20. yüzyılın başına kadar yaşamını sürdürmüştür. 1912 yılında bin konutun yanı sıra iki büyük kilisesi, şapelleri, eczanesi, hastanesi ve hekimleri, gazetesi, okulları, postanesi ve zanaat atölyeleri ile yörenin en büyük sosyal ve ticaret merkezi konumunda idi. Kurtuluş Savaşı sonrasında 1922 yılında Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Yunanistan Hükümeti arasında imzalanan mübadele anlaşması gereğince Kayaköy’ün Rum asıllı ahalisi ile Batı Trakya’daki Türk asıllı ahali karşılıklı olarak göç etmişlerdir. Mübadele sonrası gelenlerin köyde kalıcı olmaması sonucu köy, sakinsiz ve sahipsiz olarak eskimeye bırakılmış oldu. Terk edildikten sonra, sadece taş ev kalıntıları, iki kilisesi ve taş yollarıyla bugünlere kalan, özgün ve eşsiz bir kentsel kültür mirasıdır.

1988 yılında yine bir “tatil köyü” projesiyle Mimarlar Odası’nın gündemine oturmuştu Kayaköy. 1/25.000 ölçekli Fethiye-Dalaman Çevre Düzeni Nazım İmar Planı’nda bu alan “Özel Proje Alanı” olarak ele alınmıştı. Bu plan kapsamında Kayaköy 1200 yatak kapasiteli Turizm Yerleşme Alanı olarak ele alınıyordu.

2 Ekim1988 tarihinde Muğla’da yapılan “Kayaköyü Barış ve Dostluk Köyü Olsun” konulu forumun katılımcıları arasında, Mimarlar Odası, Türk-Yunan Dostluk Derneği Yöneticileri, Yunanistan’dan gelen mimarlar, bilim insanları, sanatçı ve gazeteciler, Türkiye’den mimar, mühendis, bilim insanı, sanatçı, gazeteci ve yazarlar, Muğla Belediyesi yetkilileri, turizm yatırımcıları, Muğlalılar ve Kayaköylüler vardı. Forumda şu kararlar alınmıştı:

“1922 yılında Rum sakinlerinin mübadele yolu ile terk ettikleri Kayaköy’ün,

1. Türk-Yunan Barış ve Dostluk Köyü olarak, ekonomik, sosyal ve kültürel bir bütünlük ve kesintisiz gelişen bir süreç içinde, yeniden yaşama kavuşturulması girişimlerini ve çabalarını, iki ülke ve halkları arasında barışın ve dostluğun yapılandırılmasına ve bu yolla dünya barışına bir katkı olarak görür ve destekler.
2. Forum Kayaköy’ün Barış ve Dostluk Köyü olarak iki ülke düşünürlerinin, bilim adamlarının, sanatçılarının, mimarlarının, mühendislerinin organizasyonlarının, ortak düşünce ve çabalarının ürünü olarak gerçekleştirilmesini diler, yaşamının sürekliliğinin de bu anlayışla sağlanabileceğini önemle belirtir.
3. Forum, Kayaköy’ün toplumlar ve kültürler arası ilişki ve etkileşimi esas alan bir turizm anlayışının yanı sıra, yaşamın tüm mevsimler boyu sürekliliğini sağlayacak şekilde araştırma merkezi ve eğitim merkezi gibi fonksiyonlar ile zenginleştirilmesini önerir. Bu doğrultuda Ege Kültürleri Araştırma ve Master düzeyinde eğitim yapacak, sanat ve kültür tarihi, mimarlık, plastik sanatlar, arkeoloji, antropoloji, etnoloji ve benzeri dalları içeren uluslararası eğitim merkezi oluşturulması girişimlerine başlanmasını önerir.
4. Forum, Kayaköy’ün yaşama kavuşturulması eylemini, mimari tasarım ve inşai bir eylemden önce bir yöntem ve oradaki yaşamın sürekliliğinin temeli olan insan ve yaşam organizasyonları sorunu olarak görür.

Bu doğrultuda ve aynı zamanda finansman sorunu da çözecek şekilde;

a) Mimarlar Odası ve Türk-Yunan Dostluk Derneği’nin öncülüğü ve güvenilirliğinde, çok ortaklı turizm kooperatiflerinin ve şirketlerinin kurulmasını,


b) Yatırımcı şirketlerin koordineli olarak bu bölgenin ilkeleri çerçevesinde girişim içinde yer almalarını,


c) Kayaköy’deki sürekli yaşamın bir parçası olarak Kayaköylülerin bir kooperatif oluşturarak sistem içinde yer almalarının gerekli ve yaralı olduğunu,


d) Sistem içinde yer alan organizasyonların yetkililerinden oluşan bir üst komitenin süratle gerçekleştirilmesini, bir master projenin hazırlanması çalışmalarına başlanmasını,




e) Araştırma ve eğitim merkezi için uluslararası girişimlerde bulunulmasını,




f) İki ülkenin sanatçı, düşünür ve bilim adamlarının desteğiyle tek tek yapıların kendi adlarına ve kendi finansmanları ile restore etme çağrısının yapılmasını önerir,

5)         Forum, Türkiye ve Yunanistan Hükümetlerinin bu ortak çabayı her yönü ile destekleyeceklerini kuvvetle ümit eder,

Öncelikle Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Başbakanlığının, ilgili Devlet, Dışişleri, Kültür ve Turizm, Sanayi ve Ticaret, Bayındırlık ve İskan Bakanlıklarının her türlü desteği ve kolaylığı sağlayacağına inanarak; Türk-Yunan Dostluk Derneği Başkanı sayın Ekrem Akurgal’ın başkanlığında Mimarlar Odası Kayaköy Komitesi, diğer katılımcı kuruluşların temsilcileri ile birlikte, Başbakanlık ve ilgili Bakanlıklar düzeyinde ivedilikle temasa geçilmesini öngörür.

6)         İlgili ve yetkililerin Kayaköy çerçevesinde her türlü yapılaşmayı gözden geçirerek olumsuz gelişmelere engel olmasını ister.

7)         Forum katılanları, yazın adamlarını, basın temsilcilerini forum kararları doğrultusunda çaba göstermeye ve inisiyatiflerini kullanmaya çağırır.”

Yapılan kampanyalar sonucunda dönemin hükümeti Kayaköy’ün bir şirkete verilerek tatil köyü yapılması düşüncesinden vazgeçti ve dönemin Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Muğla’da yapılan forumun ilkeleri doğrultusunda planlama çalışması yapılmasına karar verdi.

Mimarlar Odası’nın sürekli gündeminde olan Kayaköy’de 1993 yılında Mimarlar Odası Yaz Okulu çalışmaları kapsamında Galata Grubu’yla bir yaz okulu gerçekleştirildi. Galata Grubu olarak Kayaköy’e ilk gittiğimizde hissettiğimiz hüzüntüm çalışma boyunca hepimizi etkisi altına almıştı. Kayadaki evlerin rölöve projelerini hazırlamaktı amacımız. Günlerce bu alanda nasıl bir koruma programı geliştirilmesi gerektiği üzerine tartışmalar yaşanmıştı. Yapıları incelemeye başladığımızda birbirlerini ışığını ve manzarasını kesmeden yamaca nasıl yerleştiklerini, topografyaya uygun bir yerleşimin ne kadar önemli olduğunu anlamaya başlamıştık, henüz 2. sınıf mimarlık öğrencileri olarak. Aramızda şehir planlama ve güzel sanatların farklı dallarında okuyan arkadaşlarımız da vardı.

Her birimiz eğitimini aldığımız meslekler açısından değerlendiriyorduk daha doğrusu tanımlamaya çalışıyorduk Kayaköy’ü. İki katlı evler, evin dışında spiral şeklindeki tuvaletler, evlere bitişik olarak konumlanan, yağmur suları ve çatı sularını toplayan sarnıçlarıyla doğaya uyumlu yapılardı karşımıza çıkan. 1993-1994 yıllarında yapılan yaz okulu çalışmalarında Kadınlar Yolu olarak adlandırılan yolun kenarındaki evlerin rölöveleri alınarak yolun silüeti oluşturuldu. Rölöve çalışmaları dışında yöre halkının ekonomik ve sosyal yapısının tespiti amacıyla anket çalışmaları da yapıldı.

2000 yılında TÜRSAB (Türkiye Turizm ve Seyahat Acentaları Birliği) ve Mimarlar Odası arasında yapılan bir protokol kapsamında yaz okulu çalışmaları yeniden başladı. Bu dönemde aşağı kilise olarak bilinen Panayia Pirgiotissa ve yukarı kilise Taxiarhis’nin rölöve projelerinin yanı sıra, Kızlar Mektebi’nin ve 15 konutun rölöve projeleri hazırlandı. Muğla Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından bu projeler onayladı. 2001 yılında yapılan yaz okulu çalışmalarında ise, köy içindeki tuvalet, sarnıç, şapel ve benzeri yapıların tipoloji çalışmaları yapılarak tespit paftaları hazırlandı.

2005 yılında İstanbul’da yapılan UIA (Uluslararası Mimarlar Birliği) Kongresi’nde yönetmenliğini Hilmi Etikan’ın yaptığı “Barış için bir yer Kayaköyü” adlı belgesel film kongre süresince katılımcılarla buluştu.

1980’li yılların ortalarından itibaren Kayaköy ile ilgili koruma ve yaşatma çabaları için ortaya konulan ilkeler yine bir tarafa itilerek Maliye Bakanlığı’nın 04.06.2012 tarih ve 701 sayılı oluru ile ihaleye çıkartılmış, ancak 2013 yılında yapılan ihale, katılımcı olmaması nedeniyle iptal edilmişti. 2014 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yeniden 49 yıllığına tahsis edilmek üzere ihale edilen Kayaköy, kentsel ve 3. derece arkeolojik sit alanı ve Fethiye Göcek Özel Çevre Koruma Bölgesi içinde yer alıyor. 18.12.2006 onay tarihli Fethiye Kayaköy Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı ve 18.12.2006 tarihli Kayaköy Levissi Kentsel ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanına İlişkin Koruma Amaçlı İmar Planı Kararları var. Tahsise konu alan 221.765,41 m², 300 yataklı özel konaklama tesisi olarak düzenlenecek. Alan içinde yaklaşık 700 tescilli anıtsal ve sivil mimarlık örneği yapı var. Tahsisi yapılan alanın yaklaşık 25.000 m²’lik kısmı orman alanı sınırında kalıyor. Uygulama imar planı bile olmadan tahsisi yapılan alanın bu planlarını ön izin sürecinde ilgili firmanın yapması öngörülüyor. İhale şartnamesinde “Kayaköy-Tarih ve Kültür Turizm Alanı-Levissi ile gösterilen alanın mimari doku bütünlüğünün ve mevcut yarı-harabelik görünümünün korunması esastır. Bu amaçla bu kesimde bulunan yapıların en fazla % 30’u onarılarak yeniden işlevlendirilecektir. Hangi yapıların işlevlendirileceği 1/1000 ölçekli Koruma Amaçlı İmar Planı’nda belirtilecektir.” denilmektedir. Mimarlar Odası’nın Kayaköy ile ilgili yapmış olduğu çalışmalar, restorasyon esasları, koruma ilkeleri ve fonksiyon önerileri olmasına rağmen bu verilerin hiçbiri dikkate alınmamıştır.

Kayaköy’ün tarihsel süreç içerisindeki yeri dikkate alınmadan yapılacak her türlü müdahale bu kimliğin yok olmasına sebep olacaktır. Yıllardır savunulan, köyün harabe görüntüsünün korunarak yaşatılması gerekliliği, “Barış ve Dostluk Köyü Projesi” kapsamında sembolik sayıda evin restore edilmesi ve bu proje kapsamında işlevlendirilmesidir. Arazi yapısı ve altyapı problemleri nedeniyle alanı tahrip edecek yoğunlukta müdahalelerin olmaması gerekmektedir. Ancak yapılan şu anki öneri ile getirilen yoğunluk, bu müdahaleleri zorunlu kılacak ve tahribata yol açacaktır. Yıllardır terk edilmişliğinin üzerine, doğanın ve talancı insanların tahribatına da açık kalan Kayaköy’ün, yapılan ihale ve getirilen konaklama fonksiyonu ile kurtarılacağı savunulmaktadır. Hâlbuki gözden kaçırılan en temel konu, bu alanın değerinin yalnızca fiziksel koşullarından değil, aynı zamanda tarihteki sosyal ve kültürel kimliğinden de kaynaklandığıdır.

Fotoğraflar: Ali Rüzgar

KAYNAKLAR

2000, Galata Bülteni, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, sayı:5 (2000/1)

2005, Kayaköyü Dünya Dostluk ve Barış Köyü Tanıtım Dosyası, TMMOB Mimarlar Odası

Ekinci, Oktay, 1997, Kayaköyü Dostluk ve Barış Köyü Olsun, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi.