397
EYLÜL-EKİM 2017
 
MİMARLIK'tan

MİMARLIK DÜNYASINDAN

YAYINLAR



KÜNYE
GÜNCEL

Antik Dünyanın Heykeltıraşlık Merkezi Afrodisias Dünya Miras Listesi’nde

Aykut Karaman, Prof. Dr., Miras Alanı Yönetim Planı Müellifi

41. UNESCO Dünya Miras Komitesi toplantısı sonrasında Afrodisias antik kenti, Türkiye’nin 17. miras alanı olarak listeye alındı. Alanın yönetim planı yürütücüsü olan yazar, hem mermer heykel sanatı için yüksek kaliteli bir üretim merkezi olan Afrodisias’ın hem de kültürel mirasın korunmasındaki katkısından dolayı Dünya Miras Listesi’nin önemine dikkat çekiyor.

UNESCO VE DÜNYA MİRASI ADAYLIK SÜRECİ

UNESCO 1972 Paris toplantısında yok olmaya başlayan kültürel varlıkları korumak amacıyla Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu konuya yönelik 1976 yılında Dünya Miras Komitesi oluşturulmuş ve 1978 yılında Dünya Miras Listesi uygulaması başlamıştır.

Burada amaç, dünyada “üstün evrensel değer”e sahip olan doğal ve kültürel varlıkları insanlığın ortak mirası olarak tanıtmak, bu tür varlıkların evrensel miras olarak sahiplenilmesini, korunmaları için gerekli işbirlikleri ve eylem programları oluşturulmasını sağlamaktır. Dünya Miras Listesi’nde yer alan doğal ve kültürel varlıkların korunması ve sahiplenilmesi, yer aldığı ülkenin sınırlarını aşan ve tüm dünya uluslarına ait olduğu fikri özellikle vurgulanmaktadır.

Türkiye Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi’ni 1982 yılında imzalayıp üye olmuştur. Üye ülkeler sınırları içindeki doğal ve kültürel varlıkların listeye girmesi için UNESCO’ya başvurabilmektedir. Başvuru sürecinde ülkeler bu alanları içeren bir geçici liste oluşturmakta ve adaylık dosyalarını hazırlamaktadırlar. Taraf devlet adaylık dosyasını kontrol edilmesi için UNESCO Dünya Miras Merkezi’ne gönderir. Dünya Miras Merkezi değerlendirmelere yardımcı olması için yardımcı organı olan ICOMOS (Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi), IUCN (Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği) ve ICCROM (Kültürel Varlıların Korunması ve Restorasyon Çalışmaları Uluslararası Merkezi) gibi birimlerdeki uzmanların başvuruları değerlendirmeleri sonucunda aday miras alanları, 21 üyesi bulunan Dünya Miras Komitesi’nin kararları ile listeye girer. Her ülke her toplantıda, bir kültürel miras, bir doğal miras veya kültürel peyzaj dosyasıyla UNESCO’ya başvurabilmektedir.

41. DÜNYA MİRAS KOMİTESİ TOPLANTISI, KRAKOW

2-12 Temmuz 2017 tarihlerinde Polonya’nın Krakow kentinde gerçekleştirilen 41. Dünya Miras Komitesi’nde 26 kültürel, 8 doğal ve 1 karma olmak üzere 35 aday arasından 21 yeni alan Listeye kaydedilmiştir. Bu toplantı sonucunda 161 ülkenin Dünya Miras Listesi’nde yer alan miras alanı sayısı 1073’e çıkmıştır.

Çok zengin doğal ve kültürel miras örneklerini içeren başvuruların görüşüldüğü toplantının 9 Temmuz 2017 tarihli oturumunda Afrodisias görüşülmüş ve komite kararıyla antik kent Dünya Miras Listesi’ne girmiştir. Böylece Afrodisias Türkiye’deki 17. Dünya Miras Alanı olarak listede yer almıştır. (Resim 1)

ÜSTÜN EVRENSEL DEĞER

Dünya Miras Listesi’ne giren doğal ve kültürel miras alanları üstün evrensel değeri belirlenmiş olarak dünyanın ortak mirası statüsüne kavuşmuş olmanın yanı sıra UNESCO Dünya Mirası amblemini taşımaya ve önceliklerini kullanmaya hak kazanırlar. Listeye giren miras alanlarının koruma ve izleme sorumluluğu ise yer aldığı ülkeye aittir.

MİRAS ALANLARI YÖNETİM PLANI

Bu alanların korunma sürdürülebilirliği, izlenme ve denetlenmesinde en etkin doküman onaylanmış miras alanı yönetim planlarıdır. Yönetim planları miras alanlarının geniş bağlamı içindeki somut ve somut olmayan unsurların etkin bir şekilde korunması, yaşatılması, değerlendirilmesi, belirlenen bir vizyon ve çeşitli koruma temaları çerçevesinde geliştirilmesi, toplumun kültürel ve eğitsel ihtiyaçları ile buluşturulması için planlama ve koruma konusunda yetkili, merkezî ve yerel yönetimler ile sivil toplum kuruluşları arasında eşgüdüm sağlanmasını amaç edinen, kısa-orta-uzun dönemli faaliyetleri tarif eden, eylem planlarında rol alacak ve gerçekleştirecek paydaşları tanımlayan, tüm paydaşların katılımını da sağlayan bir stratejik plandır. Aynı zamanda kaynak tahsis süreçlerini yöneten, uygulamaların koordinasyonunu yapan, denetleyen, değerlendiren sistemi kuran bir plan türüdür.

AFRODİSİAS ANTİK KENTİ YÖNETİM PLANI SÜRECİ

Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Geyre Vakfı arasında 08.11.2007 tarihinde imzalanan protokol kapsamında, 2011 yılı sonunda MSGSÜ Şehircilik Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde yönetim planı çalışmaları başlamıştır.

Afrodisias antik kenti, küçük Asya’nın güney batısında, antik Karia bölgesinde, Menderes Irmağı’nın güneyinde ve ırmak kolu Dandalaz Çayı’nın oluşturduğu verimli bir vadide yer alır. Özellikle heykel sanatında üstün bir teknik ve uygarlık düzeyini örneklemesinin yanı sıra MÖ 2. yüzyıl ile MS 9. yüzyıl arasında Yunan ve Roma dönemi kentlerinin ve yapılarının plan kurgusunu; kamusal alanların sosyal yaşamla bütünleşme şeklini; heykeller, anıtlar ve yapıların cephelerindeki rölyefler aracılığıyla sunulan yaşam hikayeleri, günlük yaşam ve kültürel beklentilerini yansıtması kentin üstün evrensel niteliklerini oluşturmaktadır. (Resim 2-5)

Alan Yönetim Planının Vizyonu

Tüm paydaşlarının katılımını sağlayan bir süreçle oluşturulan planının temel ilkeleri şunlardır:

•  Kentin kimliğinin gelecek kuşaklar için korunmasını sağlamak;

•  Kentin olduğu bölgede var olan toplumsal yaşam ve faaliyetlerin, eğitim ve turizm potansiyellerinin yerel ekonomi ve topluluklar adına sürdürülebilir gelişmesini sağlamak;

•  Arkeolojik alan ve çevresinin Dünya Mirası statüsüne yükseltilmesini sağlamak;

•  Arkeolojik alanın toprak altında ve açığa çıkarılmış değerlerinin korunması ve desteklenmesi için stratejiler geliştirmek;

•  Açığa çıkan eserlerin restore edilerek yerin ruhunun sürekli algılanması ve anlaşılmasını sağlamak;

•  Ziyaretçi kapasitesinin denetimli olarak artırılarak alanın ekonomik gelişimine katkıda bulunmak;

•  Alan hakkında çocukların ve yetişkinlerin eğitim ve bilinçlendirilmesine yönelik yöntemler geliştirmek;

•  Yerel toplulukları (kamu, özel ve sivil toplum kuruluşları) bir eylem planı içinde bütünleştirmek, alanla ilgili alınacak karar süreçlerinde rol almalarını sağlamak.

Afrodisias Antik Kentinin Üstün Evrensel Değeri

Plan yapım sürecinde Afrodisias’ın üstün evrensel değeri UNESCO uygulama rehberinde tanımlanan (ii), (iii),(iv) ve (vi) no.lu kriterlerdeki özellikleri taşımasıyla önplana çıkmaktadır. Bu kriterler şu şekilde açıklanabilir:

• Kriter (ii): Afrodisias’taki olağanüstü heykel üretimi, yerel-Yunan-Roma gelenekleri, temalar ve ikonografiyi buluşturması açısından önemlidir. Kent mekânları genelinde geniş dekora sahip mimari blokların yüzeylerindeki kabartmalar, heykeller, küçük taşınabilir objeler kentte mekânsal ve görsel algılamayı zenginleştirmiştir. (Resim 6, 7)  Afrodisias’ın heykeltıraşları antik dönemde de tanınmış ve Roma’da aranılan heykel sanatçıları olmuşlardır. Afrodisyan heykeltıraşlarının imzaları metropolitan Roma’da da (örneğin, Hadrian’ın Tivoli’deki villasındaki bazı heykellerde) görülmektedir. Alandaki mermer ocakları yerel bir heykelcilik üslubunun gelişmesine olanak sağlaması ve bu ünün daha sonra tüm Akdeniz dünyasına yayılması kentin özgün niteliğini oluşturmaktadır.

• Kriter (iii): Afrodisias, geç Helenistik dönemden geç antik çağa kadar küçük Asya’daki kentsel kültür araştırmasında önemli bir yere sahiptir.

• Kriter (iv): Afrodisias MÖ 2. yüzyıldan MS 7. yüzyıla kadar işleyen canlı bir kent olarak var olmuş, Roma İmparatorluğu’nun kuruluşu ve Roma dünyasının Hıristiyan oluşu gibi uzun dönemdeki önemli gelişmelerin izlerini taşımış olması Küçük Asya’daki, Yunan-Roma kentsel yapılı çevre açısından özgün geleneklerini bünyesinde taşıması bir diğer özelliğidir. Birçok anıtsal binalar mimari, tasarım ve koruma açısından çok özgün özelliklere sahiptir. Örneğin, Sebasteion, erken Roma döneminden itibaren imparator ve ailesinin onuruna yapılan, tanrıça Afrodit ve Julia Claudius ailesine adanmış bir tapınak kompleksidir. (Resim 8)

• Kriter (vi): Afrodisias, antik çağda Afrodite atfedilmiş benzersiz bir kült merkezidir. Kent ayrıca Neoplatonik felsefi okulunun filizlendiği yerdir. Julius Caesar ve İmparator Augustus ile yakın ilişki içinde olmasından dolayı Afrodisias kenti, Roma senatosundan vergi muafiyeti almış ve siyasi statü elde etmiştir. Bunun sonucu olarak sanat ve heykel alanında üstün gelişimler sergilemiş ve ün kazanmıştır.

Mermer ocaklarının kente olan yakınlığı, Afrodisias’ın mermer heykelleri için yüksek kaliteli bir üretim merkezi haline gelmesini sağlamıştır. Afrodisias’taki heykel üretiminin insanlık kültüründe benzersiz bir yeri vardır. Kent, heykel sanatı ve heykel okulu sayesinde Akdeniz havzası uygarlığında kültür ve know-how açısından çok ayrıcalıklı bir konumda olmuştur. Geliştirilen heykel üretim teknikleri, mermerlerin nitelikli kullanımı, yerel sanatsal tasarımın kalitesi ve ileri üretim portre heykelciliği, bugünün bilimsel araştırmaları içinde Afrodisias'a benzersiz ve özgün bir yer sağlamıştır. Kent Afrodit’e adanmış bir kutsal tapınağın etrafında oluşmuştur. Afrodit heykeli tapınağın ‘cella’sına yerleştirilmiştir. (Resim 9, 10) Bu tapınağın bir su kaynağı ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Afrodit kültü, Yunan ve Roma dönemlerinde de kentteki önemini sürdürmüştür. Bu özellikleriyle kentin ana sembolü olmuştur.

Kentin Mekânsal Kurgusu ve Kentsel Tasarım Özellikleri

Yunan ve Roma kentlerine özgü grid sistem, Afrodisias’ın kentsel tasarımının da temel özelliğidir. (Resim 11) Kentin topografyadan bağımsız olarak birbirini dik kesen caddelerle oluşan morfolojik yapısı, temelde kent yaşamının sosyal, ekonomik ve sembolik beklentileri bağlamında gelişmiştir.

ALAN YÖNETİM PLANININ VİZYONU

Plan esas olarak, Afrodisias antik kentinin dönemin önemli bir heykel üretim merkezi olmasının yanı sıra barındırdığı Afrodit Kültü ile antik dönem Yunan ve Roma kentlerinin mekânsal kurgusunda önplana çıkan kamusal alanların Afrodisias kenti bütünlüğündeki özgün yaşam senaryosundan kaynaklanan evrensel değerini vurgulamayı ve alanın sahiplenilip korunmasını sağlayacak stratejileri geliştirmeyi hedeflemektedir.

(Resim 12) Bu stratejilerle hedeflenenler şu şekilde sıralanabilir:

• Miras alanlarının eşsiz değerlerini gelecek kuşaklar için koruyarak yalnızca turistik bir alan olarak değil, araştırma, bilim ve sanat dünyasının yararı için bir kültür parkı ve arkeolojik park olarak kullanımı;

• Antik kentin ulusal ve uluslararası toplumlar ve organizasyonların işbirliğiyle şeffaf, katılımcı ve sürdürülebilir bir miras alan yönetimi ile korunmasını güvence altına alacak ilkeleri belirlemeyi;

• Her kesimden insanın, çocuklar, yaşlılar, gençler, araştırmacılar ve bilim insanlarının Afrodisias’ın evrensel değerlerinden ilham, keyif, fikir alabilmeleri;

• Antik kentin çevre yerleşmelere kültürel ve ekonomik canlılık getirmesinin desteklemesi.

Kentin yönetiminde temel referans konuları, 1. Yönetim ve Organizasyon, 2. Koruma ve Planlama, 3. Erişebilirlik ve Ziyaretçi Yönetimi, 4. Önem ve Değerinin Algılanması, 5. Eğitim, Bilinçlendirme ve Katılım, 6. Risk Yönetimi olarak belirlenmiş ve konuların yönetimi için kurumsal, yasa, bütçe, paydaş, zamanlama faktörlerini de içeren eylem planları önerilmiştir

Bu eylem planları içinde önerilen proje paketleri ve alt başlıkları zamanlamaya göre alan başkanlığı koordinatörlüğünde kaynak ve mevzuat olanakları içinde aşamalı olarak gerçekleşmektedir.

GENEL DEĞERLENDİRME

41. Dünya Miras Komitesi’ne, 1972’den beri ilk kez sivil toplum kuruluşlarının katılımını sağlandı ve ilk kez Sivil Toplum Forumu ve Alan Başkanları Forumu düzenlendi. Burada koruman standartlarının karmaşıklığı konusu bir sorun olarak ortaya konulmaktadır. Miras alanı ilan edilmesi sonrası temel sorun alanın yönetiminin güçlükleri olarak vurgulanmaktadır.

UNESCO Dünya Miras Listesi’ne kaydedilmenin sağladığı avantajlardan bir tanesi de miras alanının yerel ve uluslararası tanınırlığını artmasıdır. Ayrıca bölge ve ülke ekonomisine önemli katkılar sağlanmakta, istihdam ve yatırım olanakları artırmaktadır.

Listeye girmek sürecin önemli bir aşamasıdır. Sürecin ikinci adımı olan alanın yönetimi, yaniplanda öngörülen proje paketlerinin uygulanması, izlenmesi, kaynakların sağlanması ise en önemli aşamasıdır. Önemli olan, listede kalabilmek için daha çok çalışmak ve UNESCO’nun 1972 tarihli Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi’ndeki yükümlülük ve sorumlulukları yerine getirmektir.

KAYNAKLAR

Karaman, Aykut v.d., 2014, Aphrodisias Antik Kenti Alan Yönetim Planı: 2014-2018. MSGSÜŞUAM.

Bu icerik 3591 defa görüntülenmiştir.