Nezih Eldem, 1921 yılında Eyüp’te Şifa Yokuşu’nda bir evde doğmuştur. (Resim 1) Çocukluğu Uşak ve Denizli’de geçen Nezih Eldem annesinin anlattığı Eyüp’ü her zaman hatıralarında yaşatmış ve ömrünün son yıllarını Eyüp’e adamıştır. 1984 yılında kurulan Eyüp Belediyesi, Araştırma Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü’nün sorumluluğundaki Eyüp’e ait ana yerleşim kararlarının tespit edilmesi çalışmaları, İTÜ’nün gönüllü katılımı ile yürütülmekteydi. Bu çalışmalar esnasında İTÜ Mimarlık Fakültesi’nden Prof. Nezih Eldem ve öğrencilerinin araştırma ve tasarım çalışmalarının tek konusu Eyüp’tü.

Eyüp Merkezi Alan Düzenlemesi Projesi olarak adlandırılan ve 1985 yılında başlayan çalışmalarda; Eyüp’ün ülke, İslam âlemi ve dünya ölçeğindeki tartışılmaz yerinin, layık olduğu önem ve duyarlılıkla ele alınarak tanıtılması ile koruma ve kullanım kararlarının prensiplerinin belirlenmesi en önemli amaçlardı. (Resim 2) Geçmişin geleneksel yaşamından, kültüründen, günümüze ulaşan mimari, yapısal ve sosyal özelliklerin izlerini, parçalarını veya bütününü, çağdaş ölçülerle değerlendirerek gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamak ilkesi ile hareket edilmiş ve Nezih Eldem hocamızın sık sık dile getirdiği gibi Eyüp’ü yeniden “Eyüp Sultan” yapmak için çaba harcanmıştı. 1985 yılında başlayan çalışmalarla elde edilen prensiplere bağlı kalınarak hazırlanan Eyüp Camisi ve Merkez Civarı Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planı 1993 yılında onaylanmıştır.

Eski bir Eyüplü olan Nezih Eldem, Eyüp Sultan’ı parçalanmışlıktan ve ihmal edilmişlikten kurtarmak amacıyla ana prensipler çerçevesinde bütün bölgeyi projelendirmiştir. Eldem’in burada belirlediği ana prensip, dini açıdan kutsal olan ve sürekli ziyaretçi alan Eyüp Camisi ve yakın çevresinin, günlük kullanıcı ihtiyaçlarına hizmet veren bölümlerden ayrılması ve bu bölgenin tamamen yayalaştırılması olmuştur. İbadet bölümünün sessizliğe kavuşması, gündelik yaşam ihtiyaçlarının getirdiği yoğunluktan arındırılması için bölgenin yayalaştırılması planlanmıştır.(1)

1989-1994 yılları arasında Eyüpsultan Belediyesi’ndeki çalışmaların içerisinde yer alan Prof. Nezih Eldem’in Eyüpsultan’da tasarladığı başlıca projelerine aşağıda tek tek değineceğiz.

EYÜP TARİHÎ MERKEZİ, CAMİ MEYDANI VE ÇEVRE DÜZENLEMESİ

Önemli bir sosyal merkez olan Eyüp Camisi, özellikle dini bayramlarda ve kutsal günlerde, Müslümanların akın akın gelip toplandığı bir yerdir. Buraya gelen insanların huzurla ibadetlerini yapabilmelerini ve yörenin diğer sosyal ve kültürel değerlerini tanıyıp yararlanabilmelerini sağlama amacı cami meydanı ve çevresinin fonksiyonuna uygun biçimde düzenlenmesini zorunlu hale getirmiştir.

Eyüp Camisi’ne gelenlerin huzurla ibadet ve ziyaretlerini yapabilmeleri ve her türlü gereksinimlerini yerine getirebilmelerini sağlamak amacıyla hazırlanan ve Arasta olarak adlandırılan projenin birinci etabı uygulanmış olup; Arasta Kasrı adı verilen ikinci etabın uygulanması ile projenin önemli bir kısmı tamamlanmış olacaktır. Ancak ne yazık ki mülkiyet problemi ve benzeri bazı problemler nedeniyle bu kısmın uygulaması hâlâ yapılamamıştır. (Resim 3)

Hatalı olarak açılan Eyüp Camisi Meydanı’na kadar saplanan bulvar, yeni düzenleme içinde “Arasta” adıyla inşa edilen bir çarşı kompleksi ile kesilerek ana meydana takılı yeni bir meydan oluşturulmaktadır. Bu meydana Arasta Kasrı adı verilen kanadın altından girilmektedir. Arasta Kasrı altında “gündüz oteli” fonksiyonları içinde çeşitli hizmetler sunulacaktır. Arasta ve Arasta Kasrı projeleri ile bulvarın bir kısmının ana meydandan kopuk canlı bir meydancık haline getirilmesi ve yeme içme, alışveriş gibi bütün karmaşanın ana meydandan emilmesi sağlanmak istenmektedir.

Meydan Üst Örtüsü

Prof. Nezih Eldem Eyüp Cami Meydanı ile ilgili olarak; “Tarihi mekânsal kurguyu incelediğimiz zaman Eyüp Camisi önünde bir yapı adasının kaldırılması ve önemli bir çeşmenin yok edilmesi bahasına yaratılmış olan mevcut meydanın bile, bir mimarlık ayıbı olduğunu yazık ki bugün pek çok mimara ve tasarımcıya bile anlatabilmek kolay olmuyor. Oysa camiye deniz yolu ile ulaşan yolların, nasıl bu kapılarda sonlandığını, açık büyük mekân olarak cami bünyesi içindeki ana avlunun boyutları ile ağaçları ile nasıl etkileyici olduğunu çocukluğumdan hatırlıyor ve bugünkü anlamsal kayıp için üzülüyorum. Türk mimarisinde hiç bir cami bir meydan üzerinde değildir. Camiler ve külliyeleri geometrik yapılanma kurguları ile piramidal yükselişleri ile kültürel egemenliğin taş ve kurşun malzemeleri ile kalıcılığın simgesidir. Faniliğin, geçiciliğin vurgulandığı ahşap malzeme ve kişiselliği vurgulayan gölgeli parçalılık ve kırıklıkları ile evler topluluğunca kucaklanmışlardır. Onlar üzerinde yükselerek sadece uzakta siluette algılanırlar. Yaklaşırken bütünü gördüğünüz mesafeler asla yaratılmamıştır. Cami, bir sokak köşesinden bir minaresi ile ansızın karşınıza çıkar.” demektedir. Bu etkileyici yaklaşımı tekrar hayata geçirebilmek ve her zaman meydanın en iyi şekilde kullanılabilmesini sağlamak için bir üst örtü tasarlamıştır. Bu çalışma meydanın daralacağı kaygısı ile devam ettirilmemiştir. (Resim 4)

Sokullu Vakfı Tesisleri

Sokullu Mehmet Paşa tarafından Mimar Sinan’a inşa ettirilmiş olan külliyenin hemen arkasında yer alan arazi Sokullu Mehmet Paşa Vakfı’na aittir. Otopark ve tuvalet olarak kullanılan bu arazideki kötü kullanımın kaldırılması ile ilgili İstanbul 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararı nedeniyle, Eyüpsultan Belediyesi’nin talebi üzerine Prof. Nezih Eldem lokanta, yer altında tuvalet ve kitap satış yerleri tasarlanmıştır. Mimar Sinan’ın külliyesi yanında Eyüp Sultan Camisi Meydanı’na dar bir geçişle bağlanan bu arazi de, Sinan’ın külliyesi ile yarışmayan, onunla uyumlu bir birliktelik sağlayan tesislerin projeleri koruma kurulu tarafından 02.08.1995 tarih, 6912 sayılı kararıyla onaylanmıştır. (Resim 5)

Kurban Kesim Yeri

Nezih Eldem’in Eyüp Sultan Camisi ve yakın çevresinde tasarımlarını kapsayan çalışması Eyüp Camisi Meydanı ve çevresi düzenleme çalışmaları kapsamında yapılan, Mihrişah Valide Sultan İmareti içinde yer alan ve çok kötü bir kullanıma sahip olan kurban kesim yerinin tarihî çevreye yakışacak bir şekilde düzenlenmesiyle ilgili projenin uygulaması 1996 yılında tamamlanarak hizmete sunulmuştur. Nezih Eldem buradaki görüntünün Eyüpsultan’a yakışmadığını düşünüyordu. Bu kadar önemli bir ziyaret merkezinde, padişahların kılıç kuşanmak için Eyüp’e geldiklerinde karaya ayak bastıkları Bostan İskelesi kıyısında böylesine bir görüntünün varlığının yakışmadığını düşünerek bu projeyi çalışmıştır. (Resim 6)

Katlı Otopark Projesi ve Ulaşım

Eyüp Camisi Meydanı ve yakın çevresi, uluslararası boyutta bir ziyaret ve ibadet yeri niteliği taşıyan özelliğiyle yüksek kapasitede otopark ihtiyacı göstermektedir. Meydan ve çevre düzenlemesi çalışmaları kapsamında Haliç kıyı şeridi sahil yolu ana ulaşım arteri olmaktan çıkarılmış, günübirlik ihtiyaca cevap verecek fonksiyonlarla gezi ve dinlenme alanı olarak planlanmıştır. Bu yolun yükü ise cami ve merkezini bir yay gibi çevreleyen ve Eyüp Mezarlığı’nı etkilemeden bir tünel ile geçerek Eyüp-Alibeyköy kıyı şeridi güzergahına bağlayan trafik akışıyla sağlanmaktadır. Bu trafik akışı içerisinde kalan alan tamamen yayalara terk edilmiştir. Bu bölgede görülen otopark ihtiyacı ise kurban kesim yerinin (Mihrişah Valide Sultan İmareti’nin arka tarafı) yanında bir otopark alanının uygulaması tamamlanmıştır. Ayrıca, Arasta Kasrı’nın altında bir otopark planlanmış ve projeleri Arasta Kasrı projeleri ile birlikte onanmış ve kısmen inşa edilmiştir. Yine 51 adanın yanında yer alan ve Haliç kamulaştırma planlarına göre kamulaştırılarak yeşil alan olarak düzenlenmiş olan bölgede, katlı otopark ve nikah salonu yapımı planlanmıştır. (Resim 7)

Halka Açık Belediye Çocuk Eğlence Merkezi

Haliç kıyı şeridi düzenlemesi içerisinde, Sümerbank (eski Feshane) binası yanındaki alanda, Eyüp Sultan’ı ziyaret eden sünnet çocuklarına, Eyüpsultan’a gelenlere ve Eyüpsultanlılara hizmet etmesi amacıyla halka açık belediye çocuk eğlence merkezi tasarlamıştır. Proje alanının kavşakta yer alması ve ulaşım açısından otopark giriş çıkışlarının sakıncalı bulunması nedeniyle çalışma tasarım aşamasında kalmıştır. (Resim 8)

Cep Tiyatrosu

Zal Mahmut Paşa Külliyesi yanında yer alan ve halen fidanlık ve otopark olarak kullanılan, mülkiyeti Vakıflara ait olan 65 ada 14 parselde eksikliği hâlâ giderilememiş olan bir cep tiyatrosu yapılması düşünülmüş, ancak mülkiyet problemi nedeniyle fikir aşamasında kalmış ve tasarım yapılmamıştır.

Ayrıca 52 ada 59 parselde Cafer Paşa Medresesi’ne bitişik, çocuklar için kukla, meddah ve karagöz gibi geleneksel gösteri sanatlarının tanıtılacağı bir yapı grubu tasarlamıştır.

İSKELELER, İSKELE MEYDANI VE KIYI ŞERİDİ DÜZENLENMESİ

Su ve Kürek Sporları Merkezi

İki iskele arasındaki rıhtımda bir gezinti alanı oluşturup kentlinin su kenarında yaşama kültürünü zenginleştirmek maksadıyla düzenlemeler yapmıştır. Ayrıca imaretin arkasında planladığı “su sporları merkezi” ile hem suya yönelik eğitsel faaliyetlerin organize biçimde yerleşip gelişmesini sağlamayı hem de daima sakin ve durgun bir su yolu olan Haliç’in bu imkânının değerlendirilmesini hedeflenmiştir. Nitekim 1987 yılında, Haliç’te Oxford ve Cambridge Üniversiteleri arasında kürek yarışları yapılmıştır. Ancak, bu merkez Haliç Sahil Yolu’nun varlığı nedeniyle uygulanamamıştır. (Resim 9)

MÜNFERİT PROJELER VE ÇEVRE DÜZENLEME KONULARI

Sokak Dokuları

Eyüp tarihî merkezinde yer alan sokaklar asfaltlanarak yükseltilmiş ve tarihî karakterini büyük ölçüde kaybetmişti. Zamanla yükselen yol kotu su baskınına ve tahribata neden olmaktaydı. Çalışma alanında yayalaştırılan sokak ve meydanlar tretuvarsız, ortaya meyil veren kesitte, adi taş kaplama, arnavut kaldırımı (geleneksel kaplama malzemesi) ile kaplanmıştır.(2) (Resim 10)

Eyüp Hükümet Konağı

Yeni Hükümet Konağı ihtiyacı için yapılan çalışmalarda tip proje yapılmaması için konuya müdahil olmuş ve mevcut kaymakamlık binasını tasarlamıştır. Nezih Eldem tarafından tasarlanan yapının, 13.07.1994 gün ve 5810 sayılı kurul kararı ile uygun görülerek uygulaması yapılmıştır.

Teleferik Ayakları

Eyüpsultan’dan Pierre Loti Kahvesi’ne ulaşımı sağlamak için İBB tarafından yürütülen teleferik çalışmalarında Eldem, teleferik ayaklarını yeniden tasarlamış ve alt ayak bu tasarıma göre 2000 yılında inşa edilmiştir. (Resim 11)

Spor Merkezi

Eldem, Eyüpsultan’daki spor tesisi ihtiyacını dikkate alarak Eyüp Sultan Bulvarı üzerindeki kamu mülkiyetinde olan alanda; yüzme havuzu, açık ve kapalı spor salonları, jimnastik salonu, buz pisti, toplantı, sinema salonu, otopark gibi pek çok fonksiyonu içeren bir proje tasarlamış, ancak proje uygulanamamıştır. 2009 yılında projeler onaylanmış, İstanbul Büyükşehir Belediyesi yatırım programına da alınmış, ancak seçimlerde yönetimin değişmesinin ardından yeni yönetim tasarruf nedeniyle projeyi rafa kaldırarak bahsi geçen alanda Belediye Başkanlığı Binası inşasına karar vermiştir. (Resim 12)

Kır Kahvesi

Eyüpsultan, Defterdar Mahallesi’nde bulunan Otakçılar Parkı alanı, büyükşehir belediyesinin mülkiyetinde olup, çevre yolu nedeniyle büyük kısmı kaldırılan Tokmaktepe Mezarlığı’nın bir parçasıdır. İstanbul’un ilk Türk-Müslüman Mezarlığı olan park şeklinde düzenlenmiş bu mezarlık içerisinde ziyaretçilerin ihtiyaçlarını karşılayacak tesislerin bulunmaması nedeniyle Eldem, Otağ çadırı niteliğinde bir kır kahvesi, park girişine bekçi kulübesi, tuvalet gibi mekânlar tasarlamıştır. Ancak, “tescilli mezarlıklarda mezarlık yok olsa dahi, yeşil alan dışında hiçbir fonksiyon verilemez” ilke kararı nedeniyle proje kurul tarafından onaylanmamıştır. (Resim 13)

Neyhane

Eyüp Sultan Türbesi’nin arka tarafında bulunan Boyacı Sokak’tan cephe alan eski bir fabrikanın yerine tasavvuf musikisi konserlerinin verilebileceği ve dua okutulabilecek dingin bir huzur ortam sunacak Neyhane olarak adlandırılan yapının avan projesi Eldem tarafından hazırlanmıştır. Bu proje de hem mezarlık alanıyla iç içe olması hem de mülkiyet problemi nedeniyle uygulanamamıştır. (Resim 14)

Nezih Eldem, eşsiz bir hocadır. Her koşulda bir şeyler öğretmek için bıkmadan yorulmadan çaba göstermiştir. İnatçı kişiliği ve mücadeleciliği onun, seksen yaşında Eyüpsultan’da doğruyu inşa etmek için çabalamasını sağlamıştır. Prof. Nezih Eldem, Eyüpsultan’da belediye yönetiminin saygısını kazanmış, fikirleri ile Eyüpsultan’ın şekillenmesinde önemli izler bırakmıştır. (Resim 15-17) Eyüpsultan’da belediye tarafından kurulan şehir müzesine onun adı verilmiş, müzenin açılışı da Uluslararası Mimarlar Birliği (UIA) Genel Kurulu'nun Dünya Mimarlık Kongresi kapsamında düzenlenen etkinliklerine paralel olarak 1-10 Temmuz 2005 tarihleri arasında açık kalan Nezih Eldem, babası Sırrı Eldem ve Vesile Muzaffer Kargı’nın eserlerinden oluşan Üç Eyüplüler Sergisi ile yapılmıştır.

NOTLAR

1. lmen Osmanağaoğlu, Canan, 2007, Tasarımları ve Eğitimciliği Işığında Nezih Eldem’in Mimarlık Anlayışı, İTÜ FBE, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, s.70.

2. Kadayıfçı, Gülnur; Yalçın, Hülya, 2000, “Eyüp Camii ve Merkez Civarında yürütülen Koruma Amaçlı Kentsel Tasarım Çalışma ve Uygulamaları”, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, 28-30 Mayıs 1999, Eyüp Belediyesi Yayınları, İstanbul, ss.402-419.