İnsanoğlu en ilkel çağlardan beri biraraya gelme gereksinimini her zaman hissetmiş, bir toplum olmanın gereksinimi olan bu istek için, açık ya da kapalı olmak üzere mekânlar tasarlanmıştır. Özellikle tarihî yerleşimlerde kentler yaya dolaşımları temel alınarak planlanmıştır. Yaya ağırlıklı düşünülen bu yerleşimlere, motorlu taşıtların girmesiyle kent mekânları özgün dokusunu kaybetmeye başlamış ve bozulmuştur. Yol kenarında yer alan yaya kaldırımları, yeşil alanlar taşıt yoluna katılmaya başlanmış, özgün değerlerin yitirildiği niteliksiz kentsel boşluklar olmuştur.

Oysaki yaya alanları, kentsel mekânların vazgeçilmez öğeleridir. Kentte yaşayan herkesin, hatta kent yaşamına kısa bir süre için katılan kişilerin, kentle ilişki kurduğu ortak bir platform oluşturduğu, farklı insanların birbirlerini tanıyıp iletişim kurduğu, kenti, kentliyi ve kente özgün kuralların öğrenildiği, kentleşme sürecini olumlu yönde etkileyen ve kentsel yaşama fiziksel, sosyal ve ekonomik katkıları olan yayalara ayrılmış alanlar, kentsel yaşamı canlandıran mekânlardır. Son dönemlerde özellikle tarihî kent merkezlerindeki yeniden düzenleme çalışmaları, yaya alanlarının yeniden gözden geçirildiği dönemin başlangıcı olmuştur. Birçok yerleşim yerinde bu kavram, tarihî kentin bir bölümünün tümü ile yayalaştırma olarak değerlendirildiği bir süreçtir.

Kentsel yaşamı canlandıran bu mekânlarda kullanıcı memnuniyetini ölçmek üzere Saraçlar Caddesi’ndeki yayalaştırmanın ele alındığı araştırmada, caddenin konumu, yapılaşması ve mevcut sorunları tanımlanmakta, yayalaştırmanın amacı ve sonuçları kullanıcılar açısından ele alınmaktadır.

Yayalaştırmanın Amacı

Günümüzde çağdaş kentlerin vazgeçilmez elemanları olan yaya alanlarının büyüklüğü, uzunluğu ve zenginliği kentlerin yaşam kalitelerinin en önemli göstergelerindendir. Oysa hızlı kentleşme ve otomobil kullanımının artması ile birlikte kentlerimizde ulaşım neredeyse tamamen araçlara yönelik düzenlenmeye başlamış, ulaşımda ana unsurun yaya olduğu unutulmuştur. Özel otomobil sahipliğinin modernleşme ve ekonomik gücün bir göstergesi kabul edildiği dönemin etkisi, günümüzde taşıt trafiği merkezli bir ulaşım sistemi doğurmuş ve toplu taşıma ile yaya ulaşımı geri plana atılmıştır. Oysaki yaya hareketleri ulaşım sistemlerinin tasarım ve işletmesinde en önemli faktörlerden birisidir. Yayalaştırma, kent yollarının bir bölümünün, yalnız yürünebilen yerler durumuna getirilmesi ya da yapılan tasarımlarla yürüyenlere daha geniş alanlar ayrılması işlemidir. (1) Yayalaştırma, mekânsal yapı ve işlevsel özelliklere bağlı olarak kent mekânında fiziksel, sosyal, ekonomik açılardan çeşitli etkiler üreten bir planlama, kentsel tasarım müdahalesidir. (2)

Yayalaştırmada fiziksel ve toplumsal olarak iki önlem alınmaktadır. (3)

• Fiziksel önlemler: Sürekli ya da süreli olarak cadde motorlu taşıt kullanımına kapatılmaktadır. Yolun fiziki özelliği üzerinde durulmakta, biçimlendirilmektedir. Kaldırımlar kaldırılmakta, kent mobilyalarıyla cadde, sokak donatılmakta mekân zenginleştirilmektedir.
• Toplumsal önlemler: Caddede yeniden canlandırma çalışmaları yapılmaktadır. Mekân, ticaret, alışveriş, kültür sokağı gibi ele alınmakta, kısım kısım işlev değişikliği ile yeniden düzenlenmektedir.

Yayalaştırmada alınan bu önlemler sayesinde yayalaştırılmış alanlarda toplumsal ve kültürel kaynaşma, bütünleşme, ekonomik açıdan değerlendirme, boş zamanların değerlendirilmesi ve alanın korunması amaçlarına hizmet edilir. Yayalaştırma çalışmaları, hem tarihî yerleşmelerde hem de yeni yerleşmelerde uygulanmaktadır. Tarihî kent merkezlerini yeniden düzenleme çalışmaları yaya alanlarını yeniden ele almanın başlangıcı olmuştur. Başlangıçta, yayaların yoğun dolaştığı yollar düzenlenmiştir. Kentlilerin bu yolları beğenmesi, benimsemesi, sorunu bir politik ve yönetsel bir sorun haline dönüştürmüştür. Birçok belediye, yaya yolu kavramını ileriye götürüp, tarihî kent merkezlerini yayalaştırma yoluna gitmişlerdir. Tarihî kent merkezlerin yayalaştırılması kente fiziksel yönden, iletişim ortamının kurulması nedeniyle sosyolojik yönden, alışveriş olanağını artırması nedeniyle ekonomik yönden hizmet eder.

Yayalaştırılmış alanların fiziksel önlem olarak süreli veya sürekli taşıt trafiğine kapatılması kent planlama disiplinin önemli bir çözüm aracı olsa da, kentle bütünleşmediğinde bir takım olumsuz sonuçları da beraberinde getirebilir. Ulaşımda erişebilirlik ve otopark sorununa çözümler iyi tespit edilmediğinde hizmet ettiği amaçtan uzaklaşıp yeni sorunlar üretecektir. Tarihî kentlerde tarihî çekirdeğin taşıt trafiğinden mümkün olduğunca arındırılıp, yaya kullanımı ağırlıklı bir ulaşım sistemiyle düzenlenmesi, bu alanlarda yaya etkinliğini artıracağı gibi, tarihî dokunun ve tarihî eserlerin korunması açısından faydalı olacaktır.

Saraçlar Caddesi’nin Kent İçindeki Konumu

Roma imparatoru Hadrian tarafından yaptırılan ve bugün ayakta olmayan Edirne Kalesi’nin doğu suruna paralel olarak yaklaşık 700 metre uzanan Saraçlar Caddesi, kentin ticari ve sosyal açıdan en önemli caddesidir. Saraçlar Caddesi, kuzeye doğru Hükümet ve Karanfiloğlu caddeleri ile Yeni Saray’a, güneye doğru Tunca ve Meriç köprüleri ile Karaağaç’a bağlanmaktadır. (Resim 1, 2) Caddenin kuzey kesimi boyunca caddeye paralel olarak uzanan Mimar Sinan’ın 1559’da inşa ettiği Alipaşa Kapalı Çarşısı, Saraçlar Caddesi’nin de yer aldığı alandaki ticari etkinliğin önemli destekleyicisidir.

Saraçlar Caddesi’ndeki Yapılaşma

Kentin en önemli ticari aksının odak noktasında olan Saraçlar Caddesi’nde Cumhuriyet öncesi dönemden günümüze kalabilmiş korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı niteliği taşıyan birçok ticari yapı bulunmaktadır. Toplam uzunluğu 700 metre olan caddenin iki kanadındaki yapılara zaman içinde verilen farklı imar durumları ile oluşmuş önemli karakter farklılığı bulunmakta ve bu da Saraçlar Caddesi’nin mekânsal kurgusunu etkilemektedir. (Resim 3-5)

Alipaşa Kapalı Çarşısı’na komşu batı kanadında genişliği 3-6 metre arasında değişen dar cepheli üç veya daha az katlı birçoğu taşınmaz kültür varlığı niteliği taşıyan yapılar hakimdir. Çoğunluğu kuyumcu, beyaz eşya, ayakkabı ve kafeteryalardan oluşan batı kanadındaki bu yapıların çoğu özgün niteliklerinin korur durumdadırlar. Doğu kanadında ise korunmuş çok az birkaç yapının dışında, 1970’lerdeki imar hareketleri sonucunda caddenin genişliğini arttırmaya yönelik bir düzenleme sonucunda geniş cepheli, 4-5 katlı yapıların yer aldığı bir yapı grubu gözlenmektedir. Doğu kanadında yer alan yapılar postane, banka, işhanları gibi fonksiyonları taşımaktadır. Caddenin kesitine göre, insan ölçüsünü zorlayan ve diğer kanatla uyumsuzluk gösteren bu cephe anlayışı Saraçlar Caddesi’nin en önemli görsel sorunlarından biridir. Caddenin her iki kanadında yer alan bu yapıların tasarım dilleri arasındaki bu uyumsuzluk hem görsel kirliliğe hem de korunması gerekli kültür varlığı niteliğindeki bu yapıların kaybedilmesinden doğan bir kimlik değişimi sürecinin yaşanmasına neden olmuştur.

Saraçlar Caddesi’nin Mevcut Sorunları

Edirne’de planlama açısından temel sorunlardan biri, şu ana kadar kentin tarihî merkezindeki kamusal dış mekânlara ilişkin koruma-kullanma dengesini gözeterek oluşturulmuş bütüncül bir ana planın olmayışıdır. Bu paralelde Saraçlar Caddesi’nin en temel sorunları:

Yapısal sorunlar:

• İmar planı ile belirlenmiş gabarilerin yatayda ve düşeyde ihlal edilmesi,
• Özgün cephelerde yapılan değişiklikler,

Doku bazında sorunlar:

• Sivil mimarlık örnekleri arasında yer alan yeni mimari oluşumların silüeti bozması,
• Reklam panolarının renk, boyut ve malzeme olarak ortaya koyduğu görsel kirlilik,
• Klima, aspiratör, güneşlik, anten gibi elemanların yarattığı görsel kirlilik,

Ulaşımla ilgili sorunlar:

• Caddeye yüklenmiş yoğun taşıt trafiğinin caddedeki günlük yaşamı kısıtlaması,
• Cadde kenarına park eden araçların yaratmış olduğu karmaşa,

Yasal sorunlar:

• Cadde üzerinde yer alan yapılara ilişkin olarak; taşınmaz kültür varlıkları envanterinin bulunmaması,
• Caddeyi kapsayan sit alanları için özel olarak hazırlanmış bir “koruma amaçlı imar planı”nın bulunmaması.

Saraçlar Caddesi’nin Yayalaştırılması

Tarihî kent merkezlerindeki insan yoğunluğu artmaya, motorlu taşıtların gürültü ve kirliliği sınırları aşmaya başlayınca yayalaştırma çabaları ortaya çıkmıştır. Avrupa’da özellikle tarihî kent merkezlerinin, motorlu taşıt trafiğinin zararlı etkilerinden kurtarılması için başlatılmış olan yayalaştırma uygulamaları, ülkemizde de son yıllarda belediyeler tarafından tercih edilen bir politikadır. Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde uyum yasaları dikkate alındığında, kentsel dokudaki yayalaştırma çabaları son dönemde, Edirne’de Saraçlar Caddesi ile karşımıza çıkmaktadır. Edirne Belediyesi tarafından Trakya Üniversitesi Döner Sermayesi aracılığı ile Ümit ve Ayşe Sirel’in hazırladığı kentsel tasarım projesi kapsamında Saraçlar Caddesi’nin (1967 yılından beri yapılan imar planlarında yaya alanı olarak düzenlenmesi öngörülmekle beraber) yayalaştırılması 25 Kasım 2008 tarihinde başlamıştır. (Resim 6, 7)

Saraçlar Caddesi Kentsel Tasarım Projesi, uygulama açısından birbirinden bağımsız ancak birbirini tamamlayan iki temel çalışma alanından oluşmaktadır. Bunlar (4), yayalaştırma çalışmaları ve yaya alanı düzenlemesi ile cephe iyileştirme çalışmalarıdır (arayüz düzenlemesi). Projenin uygulanması aşamasında Saraçlar Caddesi’nin Ziraat Bankası kavşağından Balıkpazarı kavşağına kadar olan yaklaşık 300 metrelik bölümünün 1. etapta yayalaştırılması ile ilgili fiziksel düzenlemeler yapılmıştır. Balıkpazarı kavşağından Şehir Stadyumu’na kadar olan 2. etap yayalaştırma çalışması da başlamış durumdadır. Ancak proje kapsamında yer alan cephe iyileştirme çalışmaları ile ilgili herhangi bir çalışmaya henüz başlanmamıştır.

Projenin Kentsel Yaşama Katkıları

Çağdaş şehircilik ve kent planlama bilimi, kentin sosyal, ekonomik ve kültürel faaliyetlerinin en üst düzeyde yoğunlaştığı yer olan kent merkezlerinin kentin bir odak noktası olarak planlanması, korunması ve sürdürülebilir kentsel gelişme için mevcut değerlerin ve olanakların geliştirilmesi gereğini ortaya koymaktadır. Bugün tüm dünyada kent merkezleri taşıt trafiğinden arındırılmakta parklar ve yaya alanları oluşturulmaktadır.

Edirne’nin ticari ve sosyal yaşamının büyük bir bölümünün Saraçlar Caddesi ve çevresinde geçtiği ve her gün yüzlerce Edirnelinin iş, eğlence, alışveriş ve kültürel-toplumsal etkinlikler için buraya geldiği gözönüne alındığında, burayı bu denli farklı yapan değerlerin başında insan varlığının geldiği açıktır. Dolayısıyla yayaların tüm etkinliklere ve olanaklara rahat ve engellenmeden ulaşımı temel bir insan hakkı olmasının yanı sıra, kent merkezinin canlılığını sürdürmesi ve yaşaması için de bir zorunluluktur.

Ticari etkinliğin yoğun olduğu alanlar, turistik alanlar ve korunması gereken tarihî dokular gibi öncelikli alanların belirlenmesi ile doğru dinamikler üzerine inşa edilen yayalaştırma projeleri, kentin sağlıklı nefes alabilmesi için hayati önem taşımaktadır. Yerel yönetimler için bölgedeki yaya ve taşıt trafiğinde çözümleyici ve sağlıklaştırıcı, kent bütünü için ise yaşam kalitesini arttırıcı etken olan yayalaştırılmış bölgeler uygulaması kent planlama disiplini içinde doğru uygulandığı takdirde iyi bir araçtır.

Edirne Saraçlar Caddesi yayalaştırma düzenlemesi, kentin ve kentlinin çevre kirliliği ve gürültüden korunduğu sağlıklı nefes alabildiği, sosyal, kültürel ve toplumsal ilişkilerin gelişmesini sağlayan faaliyetlere ev sahipliği yaptığı ve bölgede giderek artan bir ekonomik değer olarak karşımıza çıktığı gözlenmektedir. (Resim 8-12)

Saraçlar Caddesi’nde bir uygulaması yapılmış olan kent merkezlerinin yayalaştırma çalışmasında caddeyi kullanan halk ve dükkân sahipleri ile alanın yaya alanına dönüştürülmesinden memnun olup olmadıkları yönünde rastlantısal olarak seçilen 50 dükkân sahibi ve 50 yaya kullanıcısından oluşan toplam 100 kişilik, iki denek grubu ile bir anket çalışması yapılmıştır. Toplumsal değerlendirmeleri esas alan katılımcı bir yaklaşım tekniğine dayalı çalışma, açık uçlu sorular ve değerlendirmelerden oluşmaktadır. Gruplanan deneklerin verdikleri yanıtların değerlendirmeleri ayrı ayrı yapılmıştır. Anketten toplumsal beklentilerin farklı olduğu, getirilen önerinin kullanıcı gereksinimine iki zıt yönde cevap verdiği karşılıklı görüşmeler sonucu elde edilmiştir.

Caddeyi kullananlar ile yapılan anketten çıkan sonuçlara bakıldığında dükkân sahiplerinin yayalaştırmadan % 100 memnun olduğu, kullanıcının / halkın ise % 92’sinin memnun olduğu sonucu elde edilmiştir. Buradan yola çıkarak kentin refah bir alana kavuştuğu, caddenin ise bir toplanma noktasına dönüştüğü söylenebilir. Caddenin bir sosyal paylaşım-eğlenme-gezme-dolaşma amaçlı kullanıma sahip olduğu, yayalaştırmanın amacına uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu olumlu gelişmelerin yanı sıra yerel halk ve kullanıcıların talepleri doğrultusunda geliştirilecek uygulamalarla düzenleme, kent disiplini açısından başarılı ve arzu edilen sonuçlara ulaşacaktır.

NOTLAR

1. Altunbaş, 2006.

2. Karabay, 1993.

3. Kuntay, 2008.

4. Sirel ve Sirel, 2005.

KAYNAKLAR

Altunbaş, U. 2006, Kent Merkezlerinde Yayalaştırmanın İşlevsel Değişim Üzerine Etkileri: İstiklal Caddesi Örneği, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul, s.11.

Karabay, H. 1993, Kentleşmede Etkin Bir Politika Yayalaştırma Araçları, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul, s.13.

Kuntay, O. 2008, Yaya Mekânı, Gazi Üniversitesi Vakfı İktisadi İşletmeleri, İlke Yayınevi, s.15.

Sirel, A. ve Ü. Sirel, 2005, Tarihî Kentlerin Unutulan Arayüzü: Edirne-Kaleiçi’nde Saraçlar Caddesi Örneği, Dünya Şehircilik Günü Kolokyumu, bildiri kitabı, İTÜ, İstanbul, s.408.

Akansel, S., T. Kaprol ve E. Varlı, 2010, Edirne Tarihî Kent Merkezi Saraçlar Caddesi’nin Yaya Dönüşümünün Kullanıcı Memnuniyetinin Belirlenmesi Anket Çalışması.