Kentsel yapılı çevreler, “arazi kullanımı”, “ulaşım sistemleri” ve “fiziksel çevre” birleşiminde insanların etkinliklerini içeren bir bütündür. (1) Yapılı çevreler insan davranışlarının tümü hakkında fikir sağlamakta, politik, sosyal ve kültürel unsurları sembolize etmektedir. Yerleşim, ada-parsel, yapı ölçeğinde bileşenlerden oluşan kentsel yapılı çevreler farklı çıkarlara ve beklentilere sahip aktörler tarafından biçimlendirilmekte, bu çevrelerin oluşum ve değişim süreci aktörler arasındaki ilişkiler tarafından belirlenmektedir. (2) Knox ve Ozolins, kentsel yapılı çevrenin tasarım ve üretim sürecinde yer alan aktörleri yedi gruba ayırmaktadır:

• Arsa sahipleri
• Spekülatörler
• Girişimciler
• Müteahhitler
• Kullanıcılar
• Gayrimenkul şirketleri, finansörler ve diğer profesyoneller
• Yönetim ve düzenleyici kuruluşlar (3)

Kentsel yapılı çevrelerin oluşum sürecinde aktörlerin bir organizasyon yapısı içerisinde tanımlanmamış istekleri bir ya da birkaç aktörün ön plana çıkmasına ve mekânı kendi çıkarları doğrultusunda biçimlendirmelerine neden olmaktadır. Bu tür bir yaklaşım, baskın olan aktörün biçimlendireceği planlamayı zorunlu kılmaktadır. Forester’e göre (4), gücün planlama yoluyla mekâna yansıtılmasında üç farklı yöntem izlenmektedir. İlk yöntemde yönetimler planlama ile ilintili aldıkları kararları ve gerekçelerini açık, anlaşılabilir biçimde yazmayarak gerçek niyetlerini gizlemekte, kasıtlı bir belirsizlik ve kavram kargaşası yaratarak, sözkonusu kararların uygulamada doğuracağı sonuçları maskelemektedirler. Kimi zaman seçeneklerin tümünün varlığının ya da alınan kararın sakıncalarının açıklanmaması yoluna gidilmekte, bir seçeneksizlik sanısı yaratılmaktadır. Erkin planlama yoluyla mekâna yansıtılmasında izlenen bir diğer yöntem, kamuoyunda oluşabilecek tepkileri hafifletmek için yasaların öngördüğü işlemlerin yalnızca biçimsel olarak tamamlanmasıdır. Bu süreçte planlar hazırlatılmakta, ancak bir süre sonra bu plan kararları tümüyle görmezden gelinmekte, unutulmakta ya da yeni kararlar alınarak uygulamalar önceki plan kararlarından tamamen farklı şekilde gerçekleştirilmektedir. Son yöntem ise toplumun gereksinme algısına yön vermek, hatta onu biçimlendirmektir. Bu yönlendirme, gereksinmelerin, sorunların tanımlanmasında ve sunulan çözümlerde ideolojik bir dil kullanılarak yapılmakta, zorlayıcı faktörler bu amaçla çarpıtılarak betimlenmektedir. (5)

Ulusal düzeyde planlama sistemine sahip pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de kentsel yapılı çevrenin üretim ve biçimlendirilmesi planlama sistemine bağlı olarak yürütülmekte ve denetlenmektedir. (6) Planlama mevzuatı, yapılaşma faaliyetlerinin yönlendirilmesi ve denetlenmesi için yasal bir çerçeve sunmakta, süreçte rol alacak aktörlerin davranış biçimleri ve eylemlerini, sürece ilişkin işleyişi tanımlamaktadır. (7) Süreç teknik bir süreç olarak işlemekte, süreçte yer alan aktörler birbirinden bağımsız ve kopuk bir şekilde davranabilmektedirler. Sürecin işleyişi, aktörlerin bireysel davranış geliştirmelerini özendirmekte, bireysel eylemler mevzii imar planları (8) ve plan değişiklikleri ile gündeme gelmektedir.

Mevzii imar planları çoğunlukla yerel yönetimler tarafından toplumun gereksinim algısına yön vermek amacıyla kullanılmaktadır. Gerçekte bu planlar aracılığıyla kent mekânı parçalanarak özelleşmekte, hazine arazileri ve orman alanları kentsel projeler yolu ile özel sektöre devredilmektedir. Bu süreçte yerel yönetimler kamuoyunda oluşabilecek tepkileri hafifletmek için planlama mevzuatında tanımlanan planları hazırlatarak, yasaların öngördüğü işlemleri ağırlıkla biçimsel olarak işletmekte, uygulamalar ise plan kararlarından farklı şekilde gerçekleşebilmektedir. Böylece kentsel yapılı çevrelerin oluşumundaki gerçek güç ilişkileri, kentsel projeler yoluyla özel sektöre devredilen rant transferleri de perdelenmektedir. Mevzii imar planları kentin yerleşim örüntüsünün, karakterinin değişmesine bütüncül bir şekilde etki edebilmektedir.

Bu makalede mevzii imar planı ile oluşan Angora Evleri örneğinde kentsel yapılı çevrenin oluşum süreci, süreçte yer alan aktörler ve rolleri irdelenmekte, mevcut planlama sisteminin aktörler arası güç ilişkilerini perdelemek amacıyla nasıl kullanıldığı sorgulanmaktadır.

ANGORA EVLERİ’NDE KENTSEL YAPILI ÇEVRENİN OLUŞUM SÜRECİ, SÜREÇTE ROL ALAN AKTÖRLER VE ROLLERİNİN TANIMLANMASI

Angora Evleri, Ankara’nın güneybatı koridorunda yer alan ve toplam 203,29 ha planlama alanına sahip bir yerleşimdir. (Resim 1) Yerleşimde 1.929 konut bulunmakta, bunların 945’i müstakil (villa), 984’ü nokta blok (12-13 katlı yapılar) ve sıraevlerden (6-8 katlı) oluşmaktadır.(9) (Resim 2) Angora Evleri’nde yapılı çevrenin oluşum sürecinde birçok aktör yer almıştır. Birbirinden farklı rollere sahip bu aktörler ve rolleri Tablo 1’de verilmektedir.

Tablo 1. Angora Evleri’nde Yapılı Çevrenin Oluşum Sürecinde Aktörler ve Rolleri

Angora Evleri’nde yapılı çevrenin oluşum süreci 1989 yılında başlamıştır; siyasetçi ve bürokratların içerisinde yer aldığı Kooperatif 18 adlı bir konut yapı kooperatifi kurulmuştur. Kooperatife, Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından Bilkent ve Ümitköy arasında, Arsa Ofisi’ne ait 21,6 hektarlık arazi temin edilmiş ve kooperatif bu araziyi 12 Ağustos 1991 tarihinde satın almıştır. Ancak daha sonra bu 21,6 hektarlık alan kooperatife yetersiz gelmiş; durum kooperatif üyeleri tarafından büyükşehir belediyesine iletilmiş ve bunun üzerine Ankara Büyükşehir Belediyesi mevcut arazinin yakın çevresindeki arazileri kamulaştırma kararı almıştır. Kooperatif ve belediye arasında bir protokol imzalanmış, protokol gereğince belediyenin, alanın yakın çevresindeki araziyi “toplu konut alanı” ilan etmesi, kamulaştırma işlemlerini ve altyapısını tamamlayarak kooperatife devretmesi karara bağlanmıştır. (10) Süreçte belediye, kamu yararı ve kamu hizmetlerinin yürütülmesi için yapılması gerekli olan kamulaştırma işlemini bir kooperatife arsa sağlamak için gerçekleştirmiştir. (11) Daha sonra sözkonusu alanı da kapsayan 600 hektarlık bir alan, Ankara Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı’nın talebi üzerine Ankara Valiliği tarafından “Beytepe Toplu Konut Alanı” ilan edilmiştir. (12) Kooperatif 18 Konut Yapı Kooperatifi’ne de, Beytepe Toplu Konut Alanı’nın güney ve güneydoğu bölümünde 200 hektarlık bir alan ayrılmıştır.

Angora Evleri’nde yapılı çevrenin bileşenlerini oluşturan yerleşim, alan morfoloji ve yapı ölçeğindeki kararların oluşumda 3194 sayılı İmar Kanunu ile 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu tarafından belirlenen esaslar ve planlar araç olarak kullanılmıştır. (Tablo 2)

Tablo 2. Angora Evlerinde Yapılı Çevre Bileşenleri, Aktörler ve Araçlar

Yerleşime ilişkin kararlar 1/5.000 ölçekli mevzii imar planı, alan morfolojine ilişkin kararlar 1/1.000 ölçekli uygulama imar planı ve vaziyet planı, yapı ölçeğine ilişkin kararlar mimari projeler ile belirlenmiştir. Süreçte kullanılan mevzii imar planı sözde yerel halkın konut ihtiyacını karşılamak için gündeme getirilmiştir. Ancak gerçek amaç, içeriği ve yeri Konut 18 Yapı Kooperatifi tarafından belirlenen alanda yapılaşma sürecini yasal olarak başlatmaktır. Böylece alandaki kamu arazisinin özelleştirilmesi, hazine arazisi ve orman alanının kentsel proje yoluyla özel sektöre devri perdelenmiştir.

Angora Evleri’nde kentsel yapılı çevrenin oluşum sürecinde planlama mevzuatının yönlendirici ve belirleyici olması beklenirken süreç oldukça farklı gerçekleşmiştir. Ankara Büyükşehir Belediyesi planlama mevzuatında tanımlanan süreci sadece biçimsel olarak işletmiş, uygulamalar plan kararlarından bağımsız gerçekleşmiştir.

Öncelikle Ankara Büyükşehir Belediyesi imar mevzuatının tanımlandığı, kentsel yapılı çevrenin yerleşim desenine ilişkin kararlarının alındığı mevzii imar planı hazırlatarak onaylamıştır. Beytepe Toplu Konut Alanı’na ilişkin hazırlanan mevzii imar planı 29 Ocak 1990 tarih ve 53 sayılı, uygulama imar planları 12 Şubat 1990 tarih ve 72 sayılı Ankara Büyükşehir Belediyesi Meclisi kararı ile onaylanarak yürürlüğe girmiştir. (13) Ancak daha sonra bu planlar üzerinde Kooperatif 18 Konut Yapı Kooperatifi’nin istemleri doğrultusunda üç kez değişiklik yapılmıştır. (Resim 3) İlk iki değişiklikte inşaat emsalleri artırılmıştır. (14) Son değişiklikte, planda yeşil alan olarak ayrılmış alanda bölgesel ticaret merkezi, spor tesisleri, park ve çocuk oyun alanları olarak ayrılmış alanda sosyo-kültürel, ticari tesis ve rekreasyon alanı önerilmiştir.

Angora Evleri’nde uygulama imar planlarının hazırlanması ve onanması görevi Çankaya Belediyesi’ne aittir. Ancak süreçte Ankara Büyükşehir Belediyesi uygulama imar planını hazırlatarak onaylamış, bunun üzerine Çankaya Belediyesi, Ankara Büyükşehir Belediyesi’ne karşı, Ankara 9. İdare Mahkemesi’nde dava açmıştır. (15) Dava sonucunda Büyükşehir Belediyesi’nce hazırlatılarak onaylanan uygulama imar planları, mahkeme tarafından iptal edilmiştir. (16)

Ancak bu süre zarfında kooperatif üyeleri, Büyükşehir Belediyesi’nce onaylanan mevzii imar ve uygulama imar planı esaslarını kısmen dikkate alarak alanın vaziyet planı ve mimari projelerini Promim Ltd. Şirketi’ne hazırlatmış, hazırlanan projeler Barmek Holding tarafından uygulamaya konmuştur. (Resim 4)

Bunun üzerine Çankaya Belediyesi Encümeni, uygulama imar planına aykırı gerçekleştirilmiş ve ruhsatları alınmış yapıların İmar Yasası’nın 32. ve 42. maddelerine dayanarak yıkımına ve ilgililere para cezası uygulanmasına karar vermiştir. (17) İskân aşamasına gelen binalarla ilgili Çankaya Belediyesi Yapı Denetim Birimleri’nin yerinde yaptığı incelemelerde, binaların tamamına yakın kısmının ruhsata aykırı olarak yapılmış olduğu, bu haliyle nazım ve uygulama imar planlarına, plan notlarına göre iskân belgesinin düzenlenmesinin mümkün olmadığı, sözkonusu alandaki tüm binaların bitmiş ve içinde oturuluyor vaziyette olması nedeniyle ruhsata aykırı olarak yapılaşan kısımların yıkım işlemlerinin yapılmasının mümkün olmadığı saptanmıştır. Daha sonra tekrar Kooperatif 18 Konut Yapı Kooperatifi üyelerinin istemleri doğrultusunda (18) Promim Ltd. Şirketi’ne hazırlatılan vaziyet planı ve mimari projeler doğrultusunda 1/5.000 ölçekli mevzii imar planı ve 1/1.000 ölçekli uygulama imar planlarında plan notu değişikliğine gidilmiştir. (19) (Resim 5) Planlama mevzuatına uygun olarak işlemeyen süreç, mevzii imar ve uygulama imar planlarının plan notlarında revizyon yapılarak yasal hale getirilmiştir. Böylece yapı ölçeğindeki düzenlemelerde plan kararlarından bağımsız gerçekleşmiştir.

Bu değişiklikle yapı nizamının 1/500 ölçekli vaziyet planında belirleneceği, konut adalarında yapı oturma alanı dışında kalan park, çocuk bahçesi, ortak yeşil alan ve yolların kooperatif tarafından düzenleneceği, çok katlı konut adalarında her konut için 10 m2 park ve çocuk bahçesi yeri ayrılacağı, konut adalarında bağımsız bölüm yapılmamak kaydıyla inşaat emsali hesabı dışında çatı arası kullanımların getirilebileceği, çatı şekli ve meyili sınırlaması aranmayacağı, özel mülkiyete konu teşkil etmemek kaydıyla konutlar arasında hisse oranına göre kullanım hatlarını belirlemek üzere bitki, tel, çit ve kot farklarından doğan yerlerde istinat amaçlı yapısal taş duvar ile ayrımların yapılabileceği belirtilmiştir. (20)

SONUÇ

Kentsel yapılı çevre oluşumunda planlama ve tasarım süreci, ilgili tüm aktörlerin koordinasyon içinde hareket etmelerini, imar kararlarına ve yasal düzenlemelere uymayı, önerilen projede toplum yararını esas almayı zorunlu kılmaktadır. Planlama erkini elinde tutan yerel ve merkezî yönetimler aktörler arası uzlaşmanın sağlanmasında koordinatör görevi görmek, planlamayı kamu yararı odaklı yönlendirmek zorundadır.

Kentsel yapılı çevrede meydana gelen değişikler kent mekânının karakterinin bozulmasına neden olabileceği gibi mekânın karakterinin güçlenmesini de sağlayabilmektedir. Bu nedenle kent mekânının mevzii imar planları ile gelişiminin önüne geçilmesinin önemi, toplumsal duyarlılık ile oluşan kentsel yapılı çevrelerin mekânın kimliğini güçlendireceği gerçeği unutulmamalıdır. Ülkemizde yerel yönetimler yapılı çevrenin oluşumunda aktörler arası koordinasyonun sağlanması ve planlamanın kamu yararı odaklı yönlendirilmesi ile yükümlüdürler. Ancak uygulamada yerel yönetimler, planlama sistemini zaman zaman sermaye sahiplerinin mekân oluşumdaki etkinliğini perdelemek amacıyla kullanmaktadırlar. Bu süreçte mevzii imar planları sözde yerel ihtiyaçları karşılamak amacıyla gündeme getirilmekte ve böylece toplumun gereksinim algısına cevap verilmektedir. Planlama süreci de şekilsel olarak işletilerek, kamuoyunda oluşacak tepkiler hafifletilmektedir. Bu süreçte kamu arazileri özelleştirilmekte, hazine arazileri ve orman alanları da özel sektöre devredilmektedir.

NOTLAR

1. Handy, 2002, s.65.

2. Habraken kentsel yapılı çevreyi uzun zaman diliminde birçok aktörle oynanan karmaşık bir oyun olarak tanımlamaktadır. Oyun hakkında bilgi sahibi olmak için hangi aktörün hangi eylemde bulunduğunun, oynamak içinse aktörlerin özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu oyunun amacı bir tarafın kazanıp diğer tarafı kontrol etmesi değil, tüm insanların barış, refah içerisinde var olmasına izin vermektir. Aktörler yapılı çevrenin parçaları üzerinde rekabet etseler de yapılı çevreler ortak bir bütün olarak var olmaya devam etmektedirler. Bu nedenle resmî mutabakata varmak oyunun önemli bir yönüdür. (Habraken, 1998, s.29)

3. Knox ve Ozolins, 2007, s.315. Yapılı çevrenin oluşumda merkezî ve yerel yönetimlerin belirleyici rolü bulunmakta, yerel yönetimler imar hakları ile yapılı çevreyi yasallaştırmakta ve yapılı çevreye yatırım yapmaktadırlar.

4. Forester, 1988.

5. Ökten ve Şengezer, 2007, s.5.

6. Ünlü, 2006, s.63.

7. Ülkemizde kentsel yapılı çevrenin oluşumda yerleşime ilişkin girdiler nazım imar planları ile, alan morfolojisine ilişkin girdiler uygulama imar planları ile, detay girdiler vaziyet planı ve mimari projeler ile belirlenmektedir.

8. 3194 sayılı İmar Kanunu’na bağlı olarak oluşturulan “Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik”te mevzi imar planı tanımı yapılmıştır. Buna göre mevzii imar planı, mevcut planların yerleşik nüfusa yetersiz kalması veya yeni yerleşim alanlarının kullanıma açılması gereğinin ve sınırlarının ilgili idarece belirlenmesi halinde, bu yönetmeliğin plan yapım kurallarına uyulmak üzere yapımı mümkün olan, yürürlükteki her tür ve ölçekteki plan sınırları dışında, planla bütünleşemeyen konumdaki, sosyal ve teknik altyapı ihtiyaçlarını kendi bünyesinde sağlayan, raporuyla bir bütün olan imar planıdır.

9. www. promimproje.com (2 Şubat 2011)

10. Arsanın temin edilme sürecinde 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu, 1164 sayılı Arsa Ofisi Kanunu ve Uygulama Yönetmeliği araç olarak kullanılmıştır.

11. 1996 yılında Sayıştay Taşınmazlar Ekibi’nin yıllık çalışma programı bağlamında Büyükşehir Belediyesi’nin son 5 yıllık taşınmaz mal işlemleri incelenerek Kooperatif 18 hakkında suç duyurusunda bulunulmuş ancak bir sonuca ulaşılamamıştır. Suç duyurusunda 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’na göre kamulaştırmanın kamu yararı ve kamu hizmetlerinin yürütülmesi için yapılması gerekliliği, bir kooperatife arsa sağlamak amacıyla kamulaştırmanın yapılamayacağı, 1164 sayılı Arsa Ofisi Kanunu ve Uygulama Yönetmeliği gereğince arsaların satışının, kiralanmasının ve devrinin yasaklanması ve bu gibi durumlarda arsaların geri alınması gerektiği belirtilmiştir. (Saner, 2000, s.35)

12. Bu alanın 261.213 m²’lik bölümü Hazine’ye, bir bölümü ise Orman Bakanlığı’na ve vatandaşlara aittir.

13. Beytepe Toplu Konut Alanı İmar Plan Raporu, 1990.

14. Bu değişiklik 1 Temmuz 1994 tarih ve 241 sayılı Büyükşehir Belediye Meclisi kararı ile onanmıştır.

15. Dava dilekçesinde uygulama imar planının Ankara Büyükşehir Belediye Meclisi’nce onanmasının hukuka aykırı olduğu belirtilmiştir.

16. Dava sonucunda anılan planlar Ankara 9. İdare Mahkemesi’nin E.1998.1999.670 sayılı kararı ile iptal edilmiştir.

17. Ancak bu cezalara karşı Kooperatif 18 Konut Yapı Kooperatifi tarafından açılan davalarda Encümen kararları konusunda Çankaya Belediyesi aleyhine gerekçeli yürütmeyi durdurma kararı alınmıştır. (Çankaya Belediye Meclisi 7 Mayıs 2003 tarihli ve 155 sayılı kararı)

18. Kooperatif 18 tarafından Çankaya Belediyesi Başkanlığı’na sunulan 30 Kasım 2007 tarih ve 35017 sayılı dilekçede, alana ilişkin mevzii imar planı ve uygulama imar planlarının geç onaylanmasından dolayı bazı konutların ruhsata aykırı inşa edildiği, bu aksaklıklara yönelik gerekli işlemlerin yapılarak inşaat ve iskân ruhsatlarının verilmesinin talep edildiği belirtilmiştir.

19. Çankaya Belediyesi Meclisi’nin 7 Aralık 2007 tarihli ve 922 sayılı kararı.

20. Plan notlarında ayrıca, özel otopark ihtiyacının yapı adaları içinde karşılanması, iki katlı konutlarda her konut için en az üç otopark yapılması, garaj rampalarının 2. otopark kullanımına olanak sağlaması, yapı yaklaşma mesafesi dışında yapı girişi için merdiven, rampa vb. yapılabileceği, yapıların ada içi düzenlenecek yollardan servis alabileceği, yapıların giriş kotlarının 1/500 ölçekli vaziyet planında belirleneceği ve yapıların genellikle tabii zeminden (0.00 kotu) kot alacağı, su basman kotunun +/- 1.50 metre olacağı belirlenmiştir.

KAYNAKLAR

• 1990, Beytepe Toplu Konut Alanı 1/5.000 ölçekli Nazım İmar Planı Raporu, Ankara Büyükşehir Belediyesi.
• 1990, Beytepe Toplu Konut Alanı 1/1000 Ölçekli İmar Planı Raporu, Ankara Büyükşehir Belediyesi.
• Ankara 9. İdare Mahkemesi’nin E.1998.1999.670 Sayılı Kararı.
• Ankara Büyükşehir Belediyesi Meclisi’nin 29.01.1990 tarihli 53 Sayılı Kararı.
• Ankara Büyükşehir Belediyesi Meclisi’nin 12.02.1990 tarihli 72 Sayılı Kararı.
• Ankara Büyükşehir Belediyesi Meclisi’nin 01.07.1994 tarihli 241 Sayılı Kararı.
• Cox, K.R. 1998, “Urban Growth Machines and The Politics of Local Economic Development”, Book Review Essay of J.R Logan ve H.L. Molotch, Urban Fortunes; The Political Economy of Place, University of California Press, IJURR, Berkeley ve Los Angeles.
• Çankaya Belediyesi Meclisi’nin 07.05.2003 tarihli 155 Sayılı Kararı.
• Çankaya Belediyesi Meclisi’nin 07.12.2007 tarihli ve 922 Sayılı Kararı.
• Forester, J. 1988, Planning in the Face of Power, University of California Press.
• Habraken N.J. 1998, The Structure Of The Ordinary: Form and Control in The Built Environment, (ed.) Jonathan Teicher, http://books.google.com, ss.6-7. (2 Şubat 2011)
• Handy, S.L., B. Marlon, E. Reid ve K. Richard, 2002, “How the Built Environment Affects Physical Activity: Views From Urban Planning”, American Journal of Preventive Medicine, cilt:23, sayı:2S, ss.64-73.
• Knox P. ve P. Ozolins, 2007, “The Built Environment”, Urban Design Reader, (ed.) Bymatthew Carmona ve Steve Tiesdell, Architectural Press, ss.313-318.
• Ökten, A.N. ve B. Şengezer, 2007, “Yarışmacı-Katılımcı Planlama Söyleminin Uygulamadaki Yansımaları; Eleştirel Bakış”, Megaron, YTÜ Mimarlık Fakültesi E-Dergisi, cilt:2, sayı:1, ss.1-10.
• Promim Çevre Düzenleme Kentsel Tasarım, 2010, www.promim.com/projeler/01_yeni_gelisme.htm/, (20 Mayıs 2010)
• Saner, A. 2000, Devletin Rantı Deniz, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.30-39.
• Ünal, Y. 2003, Türk Şehir Planlama Hukuku, Yetkin Yayınları,Ankara.
• Ünlü, T. 2006, “Kentsel Mekânda Değişimin Yönetilmesi”, METU JFA, cilt:23/2, ss.63-92.