Türkiye’de ve Suriye’de yapılı çevrede büyük yıkıma yol açarak binlerce insanın hayatını kaybetmesine ve milyonlarca insanın evsiz kalmasına neden olan 6 Şubat depremlerinin ardından, resmî kaynaklarda on bir ilde yaklaşık 45.000 kişinin hayatını kaybettiğini ve yaklaşık 233.000 yapının ağır hasarlı veya yıkılmış olduğunu duyuruldu.[1] Bu şiddetli yıkım sonrasında, önceki afetlerde acil barınma için çadıra, geçici barınma için ise konteynere başvuran Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), bu geleneği bozmamış ve Kahramanmaraş depremleri sonrasında da çadır ve konteyner yerleşimleri oluşturmaya başlamıştır. Bu doğrultuda, Kahramanmaraş depremleri sonrasında 11 ilde 332 çadır yerleşimi, 10 ilde ise 189 konteyner yerleşimi kurulmuştur[2] ve halen kurulmaya devam etmektedir. Sonuç olarak, deprem bölgesinde yaklaşık 1 milyon 600 bin, Türkiye’nin diğer illerinde ise yaklaşık 330.000 depremzedeye barınma hizmeti sağlanmıştır.[3] Kayıp ve yıkım sayıları kadar sağlanan barınma yerleşim sayıları da depremin etkisini apaçık ortaya koymuş ve bu durum afet sonrası beş ana başlıktan biri olan barınmanın önemini bir kez daha vurgulamıştır. Bu yazı, Türkiye tarihindeki en yıkıcı depremlerden biri olarak kayda geçen 6 Şubat depremleri sonrası ulusal ve uluslararası paydaşlar tarafından sağlanan barınma müdahalesini deprem bölgesinde yapılan saha çalışması ve görüşmeler ile incelemeyi ve bir sonraki afet sonrası müdahalelere ışık tutmayı amaçlamaktadır.

6 ŞUBAT 2023 KAHRAMANMARAŞ DEPREMLERİ SONRASI BARINMA MÜDAHALESİ

Türkiye, 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depremlerinin etki derecesini göz önünde bulundurarak müdahale seviyesini 4 olarak;[4] yani ulusal kapasiteye ek olarak uluslararası desteğe ihtiyaç duyduğunu duyurmuştur. Bu doğrultuda, barınma müdahalesi AFAD koordinasyonunda ulusal ve uluslararası paydaşların destekleriyle birçok koldan aynı anda yürütülmüştür.

Afet sonrası barınma müdahalesinin ilk hedefi kalıcı konutun hızlıca tamamlanması. Ancak, bu hedefe kısa süre içinde ulaşmak mümkün olmayacağı için afet anı ile kalıcı konutun hazır olma anı arasındaki süre için çeşitli barınma aşamaları önerilir. Afet sonrası barınma aşamaları basitçe ve sırasıyla acil barınma, geçici barınma ve kalıcı konut olarak kabul edilir.[5] Türkiye, geçmişte yaşanan afetlerin çoğunda bu üç ana barınma aşamasını sırasıyla uygulasa da kış mevsiminde yüzbinlerce evsiz kalan depremzede nedeniyle Kahramanmaraş depremleri sonrası ilk iki aşama olan acil barınma (Resim 1) ve geçici barınma (Resim 2, 3) birimlerinin sağlanmasını aynı anda yürütmüştür. (Resim 4) Ancak, hızlı müdahale gereksinimi birçok acil barınma yerleşiminin altyapısı tamamlanmadan ve birimler arasındaki mesafeye dikkat edilmeden hizmete sunulmasına neden olmuştur. Buna ek olarak, Resim 3’te yer alan Karaçay konteyner yerleşim planında görüldüğü gibi yine hızlı müdahale, mekânsal kalitesi zayıf ve kültürel kimliğe uygun olmayan yerleşimlerin üretilmesine neden olmuştur.

TAMP Türkiye Afet Müdahale Planı’nda herhangi bir afet sonrasında başlıca etkilenen illerdeki İl AFAD Merkezleri’nden ve sırasıyla 1. ve 2. “Destek İl Grupları”ndan talimat beklemeksizin yardım gitmesi planlanmıştır.[6] Ancak, Kahramanmaraş depremlerinde öncelikli olarak en az on bir ilin etkilenmesi ve 1. ve 2. grupta yer alan ve destek olması planlanan illerin de depremden etkilenmiş olması ve ulaşım hatlarının da zarar görmesi nedeniyle planlanan hızlı destek sağlanamamıştır.[7] Bu nedenle, depremzedeler depremlerden sonraki ilk 2-3 geceyi özel araçlarında, okullara ait spor salonlarında veya kapalı fuar alanları gibi acil toplanma alanlarında geçirmek zorunda kalmışlardır. Sonraki günlerde ise AFAD’ın oluşturmaya başladığı barınma yerleşimlerine ek olarak tüm ulusal ve uluslararası barınma desteklerinin AFAD koordinasyonunda bölgeye iletilmesi başlamıştır.

Bölgede yapılan saha çalışmasında, Türkiye’nin çeşitli illerinde görev yapan valilerin depremden öncelikli olarak etkilenen illere “afet koordinasyon valisi” olarak atandığı bilgisi edinilmiştir. Ve sahada “afet koordinasyon valisi” olarak atanmış valilerin ve ekiplerinin sahada barınma başlığında verilen kararlarda etkin olduğu gözlenmiştir.

Ulusal destek kapsamında afet sonrası müdahaleye katkı koyabilecek ana paydaşlardan biri olan deprem bölgesindeki belediyelere ait ekipler, araçlar ve yapılar da depremden etkilenmiştir. Bu nedenle, İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) (Resim 5) ve Antalya Büyükşehir Belediyesi gibi Türkiye’nin farklı noktalarındaki büyükşehir belediyeleri deprem bölgesinde “Afet Koordinasyon Merkezi” kurmuştur. Bu belediyeler, kendi ekipleri ve araçlarıyla belediye hizmetleri vermenin yanı sıra acil ve geçici barınma yerleşimlerindeki hayatın devam etmesine katkıda bulunmuştur ve bulunmaya da devam etmektedir. Afet koordinasyon merkezleri kurmaya ek olarak, İzmir Büyükşehir Belediyesi, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Beylikdüzü Belediyesi ve Gemlik Belediyesi gibi birçok belediye de bölgede acil veya geçici barınma yerleşimi kurmuştur. İlgili belediye ekipleri, altyapı konusunda başarılı bir çalışma yürütse de kimi yerleşimlere ait vaziyet planlarında birimler arasındaki mesafeler gibi önemli vaziyet planı ilkelerinin sağlanmadığı gözlenmiştir.

TAMP’ta “Afet Barınma Grubu” altında destek çözüm ortaklarından biri olan Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ), depremden en çok etkilenen ilçelerden biri olan Nurdağı, Gaziantep’te briket evlerden geçici barınma yerleşimleri oluşturmuştur. (Resim 6) Konteynerler ile karşılaştırıldığında daha kalıcı bir yaklaşım sunan TOKİ, bir yatma alanı ve bir yaşam alanından oluşan toplamda 24 haneyi barındıran briket evler inşa etmiştir. Depremzedelerin barınma sorununa uzun süreli bir çözüm sunabilecek briket evlerin inşa edildiği arsaya ait mülkiyet bilgisi ise edinilememiştir.

Yine ulusal destek çağrısı kapsamında, Rönesans Holding, Babacan Holding ve ASELSAN (Resim 7) gibi çeşitli özel kurum ve kuruluşlar kendi ekipleri ve araçlarıyla depremlerden etkilenen illerde barınma yerleşimleri oluşturmuştur. Bu yerleşimlerin çoğunda, AFAD’ın ve belediyelerin oluşturduğu yerleşimlerden farklı olarak kendi kurumları bünyesindeki yemek, kreş, psikososyal destek, hukuk ve sağlık ekipleri ile hizmet verdikleri ve halihazırda işleyen bir sistemi deprem bölgesine taşıdıkları için sistemin daha düzenli bir şekilde işlediği gözlenmiştir.

Ulusal destek çağrısı kapsamında yapılan barınma destekleri incelendiğinde, AFAD sorumluluğunda acil ve geçici barınma yerleşimleri oluşturulurken Türkiye’nin farklı noktalarındaki il müdürlüklerinden süreli atanmış personeller bir arada ilk kez çalıştığı için barınma müdahalesinde aksamalar gözlenmiştir. Buna karşın, belediyeler ve özel kurum ve kuruluşlar daha önce benzer işleri birlikte yapmış ekiplerle ve kendi iş makinalarıyla bölgede bulundukları için daha koordine hareket ederek çoğunlukla önceden planlanmış ve afet sonrası hayatın daha iyi işlediği yerleşimler oluşturmuştur.

Ulusal destek çağrısı kapsamında, Kahramanmaraş depremleri sonrasında en aktif barınma desteği sağlayan bir başka paydaş ise sivil toplum kuruluşlarıdır. Saha gezisi sırasında, başlıca Türkiye halkından büyük destek gören Ahbap başta olmak üzere sayısız sivil toplum örgütü barınma yerleşimi oluşturmada ve deprem sonrası hayatın devam ettirilmesinde bölgeye büyük katkı koymuştur. Buna ek olarak, geçici barınma statüsündeki Suriyelilerin yoğun olarak yaşadığı bir bölge olduğu için Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD - ASAM) gibi insani yardım derneklerinin de bölgede etkin rol oynadığı gözlenmiştir.

Türkiye’nin uluslararası destek çağrısına cevaben başta Birleşmiş Milletler (BM) olmak üzere birçok uluslararası kuruluş hızlıca deprem bölgesine gelmiştir. Saha çalışmasında, BM’nin Hatay Stadyumu otoparkında bir koordinasyon merkezi kurduğu ve bütün alt kuruluşlarıyla birlikte organize olduğu kaydedilmiştir. Barınma odağında ise Global Shelter Cluster[8] öncülüğünde ve AFAD iş birliğinde uluslararası kurum ve kuruluşların desteğiyle mart ayının başından itibaren mevsimsel ve güncel ihtiyaçlar gözetilerek teknik ve yönetsel çalışmalar devam etmektedir.

Uluslararası destek çağrısına barınma alt başlığında cevap veren insani yardım kuruluşlarından biri de Better Shelter’dır. Türkiye’de ilk defa kullanıma sunulan Better Shelter acil barınma birimleriyle oluşturulan yerleşimler Hatay’ın Hassa ilçesinde (Resim 8) ve Kahramanmaraş’ta depremzedelerin kullanımına açılmıştır. Modüler olarak tasarlanmış Better Shelter birimleri, acil barınmanın en kritik ölçütlerinden depolama ve taşıma problemlerine cevap verir ve az hacimde çok birimin taşınmasını hedefler. Bu birimlerin başka bir özelliği de konteynerlerin aksine sahada teknik bir bilgi veya bir araç gerektirmeden kurulmasıdır. Hassa’daki yerleşimin oluşturulmasında jandarma personeli ekipçe görev almış ve Better Shelter birimlerinin kurulumunu sağlamıştır. (Resim 9)

SONUÇ YERİNE

6 Şubat depremleri sonrası bütüncül bir yaklaşım ile ele alınmasının önemi vurgulanan afet sonrası barınma müdahalesi[9] paydaşlar üzerinden incelenmiştir. Geçmişte deneyimlenen birçok afet sonrası barınma müdahalesinde olduğu gibi bu depremler sonrasında da hızlı müdahale gereksinimi uzun vadede büyük sorunlara neden olabilecek tasarım gerekliliklerinin önüne geçmiştir. Başka bir deyişle, kısa sürede çokça birim sağlama zorunluluğu, Sphere Rehberi’nde[10] yer alan kültüre uygunluk, erişilebilirlik, insan onuruna yakışır mekânlar sunmak gibi birçok gerekliliği gölgelemiştir. Bu noktada, hızlı müdahale önemli olsa da bu mekânların yakın zamanda büyük kayıplar yaşamış depremzedeler için aylarca belki yıllarca “ev” olacağını unutmamak gerekir. Sonuç olarak, mekân tasarımının insan hayatındaki önemi göz önünde bulundurularak afete hazırlık sürecinde insan onuruna yakışır mekân tasarımları nasıl olmalı sorusunun cevabı tekrar düşünülmelidir.

Afet sonrası barınma müdahalesinde mekân tasarımı kadar önemli konulardan bir diğeri ise koordinasyon. Saha çalışmasında, tek bir koordinasyon kurumu altında birçok paydaşın aynı anda benzer sorunlarla baş ediyor olması ise paydaşların birbirinden haberdar olmadan bir süreç yönettiğini göstermiştir. Bu noktada, uluslararası bağlamda Global Shelter Cluster’ın yönettiği gibi AFAD da gerek ulusal gerekse uluslararası ve barınma odaklı bir bilgi paylaşım ağı oluşturmalı ve paydaşlar arasında gerekli olan iletişimi sağlamalıdır.

* Saha çalışması, TÜBİTAK 1002-C Doğal Afetler Odaklı Saha Çalışması Acil Destek Programı desteğiyle 20-27 Şubat 2023 tarihleri arasında Dr. Özay Özaydın ile birlikte gerçekleştirilmiştir. Fotoğraflar 6 Şubat 2023 depremleri sonrası çekilmiştir.

NOTLAR

[1] URL1. “Kahramanmaraş Merkezli Yürütülen Çalışmalar Hakkında -Basın Bülteni -37”, https://www.afad.gov.tr/kahramanmaras-merkezli-yurutulen-calismalar-hakkinda--basin-bulteni--37 [Erişim: 16 Nisan 2023]

URL2. “Bakan Kurum 2 ay içerisinde 11 ilimizde 309 bin konutumuzun yapım sürecini başlatmış olacağız”, https://www.csb.gov.tr/bakan-kurum-2-ay-icerisinde-11-ilimizde-309-bin-konutumuzun-yapim-surecini-baslatmis-olacagiz-bakanlik-faaliyetleri-38471 [Erişim: 16 Nisan 2023]

[2] URL1.

[3] URL1.

[4] Seviye Etki Derece Tablosu ile ilgili detaylı bilgi TAMP Türkiye Afet Müdahale Planı’nda bulunabilir.

[5] Forouzandeh, Ali Javan; Hosseini, Mahmood; Sadeghzadeh, Maryam, 2008, “Guidelines For Design of Temporary Shelters After Earthquakes Based on Community Participation”. The 14th World Conference on Earthquake Engineering, Beijing.

[6] AFAD Planlama ve Risk Azaltma Dairesi Başkanlığı, “TAMP Türkiye Afet Müdahale Planı”, https://www.afad.gov.tr/kurumlar/afad.gov.tr/e_Kutuphane/Planlar/TAMP.pdf

[7] Türkiye Earthquake Reconnaissance and Research Alliance, 2023, “Emergency Response, Recovery and Community Impact”, “Reconnaissance Report on February 6, 2023, Kahramanmaraş-Pazarcık (Mw=7.7) and Elbistan (Mw=7.6) Earthquakes”, (ed.) Kemal Önder Çetin, Makbule Ilgaç, Ankara, ss.385-388.

[8] “Türkiye Earthquake 2023”, https://sheltercluster.org/response/turkiye-earthquake-2023 [Erişim: 20 Mayıs 2023]

[9] Özden, Ali Tolga; Açmaz Özden, Melda, 2023, “Kahramanmaraş Depremleri Sonrası Acil ve Geçici Barınma ile Kalıcı Konut Sorunsalı Üzerine Düşünceler: Afet, Barınma, Bellek ve Ötesi!”, Mimarlık, ss.36-40.

[10] “Barınma ve Yerleşim”, “Sphere Rehberi”, https://spherestandards.org/wp-content/uploads/Sphere-Handbook-2018-Turkish.pdf, ss.269-324.