KENTSEL TASARIM
Bir Kentsel Tasarım Rehberi Örneği: İzmit Pertev Paşa Cami ve Yakın Çevresi
Aleyna Aydın, Şehir Plancısı
Sibel Ecemiş Kılıç, Prof. Dr., DEÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
Mercan Efe Güney, Doç. Dr., DEÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
Günümüz kentlerinin öne çıkan sorunlarının başında, tek tipleşme ve tüm kentlerin kimliksizleşerek birbirine benzemesi geliyor. Kentsel
mekânların niteliklerinin artırılmasını, karakterinin ve özgün kimliğinin korunmasını amaçlayan belgeler olarak kentsel tasarım rehberlerini odağına alan yazar, İzmit’in merkezinde yer alan Pertev Paşa Cami ve yakın çevresi için geliştirilen kentsel tasarım rehberi üzerinden alanın sorunlarını ve potansiyellerini tartışıyor.
Kentsel tasarımın ve tasarım kontrolünün uygulama araçlarından biri ve tamamlayıcı planlama dokümanları olan tasarım rehberleri, belirlenen tasarım politikaları doğrultusunda ve yerel özellikleri koruyan bir bakış açısıyla kentsel gelişmenin nasıl yürütüleceğini gösteren belgeler olarak kültürel miras alanlarında öne çıkmaktadır.[1]
Kentsel tasarım rehberleri, 1990’lı yıllardan sonra kentsel mekânları biçimlendirmedeki önemlerinin fark edilmesiyle kentin tasarlanmasına yönelik politikalara ve uygulamalara yansıtılmıştır. Zaman içerisinde tasarım rehberleri ölçek ve içerik bakımından değişime uğramış; farklı alanlar için farklı tema ve ölçeklerde hazırlanmaya başlanmıştır. (
Resim 1)
Kentsel tasarım rehberleri, kentsel mekânların kalitelerinin artırılmasını, karakterinin ve özgün kimliğinin korunmasını amaçlayan belgelerdir. Mekânın şekillenmesinde yazılı ve görsel detayları barındıran rehberler, uygulamaya yönelik alternatifleri sunmakta, uygulamayı köklü bir şekilde yönlendirmektedir.[2]
Günümüz kentlerinin tek tip üretim yaklaşımlarıyla şekillendiği, kentlere özgü farklılık ve özgün tasarım anlayışlarının yok olduğu görülmektedir. Sonuçta kentlerin kimlik sorunu ortaya çıkmakta ve kimlikli mekânların oluşturulması giderek zorlaşmaktadır. Bu sorunların çözülebilmesi; kent kimliğinin vurgulanması; kaliteli, yaşanabilir ve özgün mekânların oluşturulabilmesi için kentsel tasarım uygulamalarında yönlendirici ve denetleyici nitelikleriyle kentsel tasarım rehberleri hazırlanmalıdır.
Tasarım rehberleri kent imajı oluşturulmasına ve insan ölçeğine uygun mekânlar yaratılmasına katkı sağlamaktadır. Tasarım rehberleri; tasarımı gerçekleştirmeye yönelik araç olmanın da ötesinde tasarımı özendirici, yönlendirici ve yarı resmî statüde uyulması beklenen tasarım / imar kuralları niteliği taşımaktadır.[3]
Türkiye’de kentsel tasarım rehberi hazırlanması konusunun mevzuata dahil edilmesi 2014’te Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği ile gerçekleşmiştir. Yönetmeliğin 30. Maddesinin 7. Bendinde; “Kentsel tasarım projesi doğrultusunda mekânın imge, anlam ve kimlik kazanmasını, estetik ve sanat değerinin yükseltilmesini, yapıların bir uyum içerisinde ve bütünlük oluşturacak şekilde düzenlenmesini amaçlayan ve mekânsal planlama sistematiği içerisinde uygulamaya yönelik kılavuz ve tavsiye niteliğinde kararları içerecek şekilde kentsel tasarım rehberi hazırlanır” denmektedir. Görüldüğü gibi bu rehberlerin amacı zamanla ortaya çıkan gelişme ve değişimlerin kentleri birbirlerine benzer hale getirmesinin önüne geçmek ve tarihsel dokunun tahrip olmasını önlemektir.[4]
Türkiye’deki kentsel tasarım rehberlerine ilişkin çalışmaları temelde dört ana grup altında toplamak mümkündür. Bunlar, ülkesel / bölgesel kentsel tasarım politikaları, yerleşmeye ilişkin kentsel tasarım stratejisi, yere özgü kentsel tasarım rehberleri ve tematik kentsel tasarım rehberleridir.
[5] Bu sınıflama farklı ölçeklerde ve içeriklerde tasarım politika, strateji ve rehberlerinin oluşturulabileceğini göstermektedir. Ülkesel bölgesel tasarım politikaları genel / evrensel tasarım ilke ve standartlarının uygulanmasına ilişkin çerçeve oluşturmaktadır. Yerleşmeye ilişkin tasarım stratejileri, yerleşmenin kırsal veya kentsel içeriklerine göre özgün niteliklerinden yola çıkarak tasarım önerileri sunmaktadır.
[6]
Yere özgü kentsel tasarım rehberleri, başta kültürel miras alanları olmak üzere yerel kimliği koruyan ve sürdüren katılımcı bir yaklaşımla, kaliteli bir yaşam ortamını sunmak adına vizyon ve stratejiler oluşturmayı hedeflemektedir. Yerele özgü kentsel tasarım rehberleri ile kent için özel tasarım üretmek yerine kentin yerel kültürü ve değerleri üzerinden yerele özgü tasarımlar geliştirilmektedir.[7] Tematik tasarım rehberleri yerleşimin bir konudaki hassasiyetini geliştirmek üzere düzenlenmektedir. Enerji duyarlı tasarım rehberleri, su duyarlı tasarım rehberleri, dayanıklı kent için tasarım rehberi gibi çeşitli örnekler verilebilir. [8]
Bu çalışma kapsamında ele alınan “İzmit Pertev Paşa Camisi Yakın Çevresine” ilişkin çalışma “Yere Özgü Kentsel Tasarım Rehberlerine” bir örnektir. Yere özgü kentsel tasarım rehberleri, kentsel tasarım projelerinin hazırlanmasında çerçeve oluşturabileceği gibi, prestij aksları ve kentsel özel koridorlar, kentsel kamusal mekânlar (meydanlar, sokaklar, pasajlar, yapılar arası mekânlar, köprüler) ve kentsel odaklar (kent kapıları ya da kentsel simgelerin oluşturduğu özel mekânlar) için hazırlanmaktadır.[9] Pertev Paşa Cami ve yakın çevresi kentsel kamusal mekân olmanın yanı sıra bir kentsel odak özelliğindedir.Çalışma alanında yer alan Pertev Paşa Cami ve Külliyesi 1579’da Mimar Sinan tarafından tamamlanmıştır. (Resim 2) Bu külliyenin hamam ve kervansaray bölümü zaman içinde yıkılmış; sübyan mektebi orijinalliğini yitirmiş; cami, çeşme ve şadırvanı ise bugüne ulaşabilmiştir.[10] Bu tarihî özellikleri nedeniyle çalışma alanı camiyle etkileşimi yüksek ve yaya sirkülasyonunun yoğun olduğu meydan ve açık alanlar ile ilişkiler değerlendirilerek Resim 3’te gösterildiği biçimde belirlenmiştir. Seçilen alan kent kimliğinin oluşturulması anlamında taşıdığı potansiyel değerin yanı sıra yakın çevresinde bu değere olumsuz etki eden unsurların varlığı nedeniyle mevzuatta tanımlanan biçimde kentsel tasarım rehberine gereksinim duymaktadır.
Bu kapsamda belirlenen sokaklara yönelik analiz çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Tasarım rehberi yönetmelikle tariflenen hususları gözetmiş ve sonuçta yaya öncelikli, mevcut kimlik unsurlarını koruyan ve yerel karakteri ön plana çıkaran içerikte hazırlanmıştır.
Bir başka değişle rehber yaya öncelikli çözüm önerileriyle tüm kullanıcı profillerini göz önünde bulundurmayı, yaşanabilir ve sağlıklı çevreler yaratmayı, bütünsel bir dil oluşturan çözüm önerileriyle mekânsal kullanım çeşitliliğini artırmayı amaçlamıştır. Estetik değeri ve çekiciliği yüksek, görsel kalite açısından sürdürülebilir mekânların oluşmasını sağlamak da bir diğer amaçtır.
Analiz çalışmalarının değerlendirilmesiyle; kentsel dokuya, sokaklara, yapılara, kent mobilyalarına ve meydana yönelik öneriler geliştirilmiştir. Önerilerin geliştirilmesinde ilgili literatür ile ulusal ve uluslararası kentsel tasarım rehberi örneklerinden yararlanılmıştır.
PERTEV PAŞA CAMİSİ YAKIN ÇEVRESİNİN MEVCUT DURUMU
Yere özgü kentsel tasarım rehberlerinde, kimlik, peyzaj özellikleri, yerleşim dokusu ve uyum, açık alanlar ve meydanlar, yaya hareketleri, yerele özgü arazi kullanımları ve donatılar, altyapı, sosyal yapı, katılım ve planlama vb. özelliklerin ortaya konulmasına yönelik tespitlerle çalışmalara başlanılmaktadır. Bu doğrultuda mekânsal özelliklerin tespitine yönelik olarak, alanın özgün kimlik unsurlarını tanımlayan ve olumsuz niteliklerini ortaya koyan analizler yapılmıştır. İlgili analiz gruplarını alan ve çevre ilişkileri (1), yapılara ilişkin analizler (2), ulaşım sistemi / sokaklara ilişkin analizler (3) ve tüm analizlerin değerlendirilmesi ile oluşan sorun ve potansiyeller analizi (4) biçiminde dört ana grupta toplamak mümkündür. Bu analizlerin gerekçelerini ve alana özgü elde edilen veriler Tablo 1’de gösterilmiştir.1. Alan ve Çevre İlişkileri
Tasarım rehberinin bütüncül, uygulanabilir ve sürdürülebilir çözümler içerebilmesi bulunduğu yerleşmenin ve yakın çevresi ile ilişkilerinin değerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu kapsamda çalışma alanı yakın çevresinde yer alan önemli odaklar, akslar ve kullanımlarla ilişkileri açısından değerlendirilmiştir. Çalışma alanı, İzmit kent merkezinde yer almakta olup D100 karayolu ile ikiye bölünen kentsel alanda önemli odak noktalarından biridir. Pertev Paşa Camisi’nin güneyinde ve D100 karayolu üzerinde düzenlenen yaya geçidiyle alan, büyük kentsel kullanımların yer aldığı kıyı bölgesine bağlanmakta; bu alanda Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Fuar ve AVM gibi yoğun kullanıma sahip kentsel fonksiyonlar bulunmaktadır. Alanın kuzeyinde yoğun ticari faaliyetlerin bulunduğu önemli taşıt-yaya akslarında biri yer almaktadır. Bu aks büyük kamusal alanlar ile yoğun konut alanlarını da barındırmaktadır. Kentsel açıdan çekici kıyı alanı ile kent merkezi arasında bir bağlantı noktası olarak ise Pertev Paşa Camisi çevresindeki meydan / park alanları önem taşımaktadır. (
Resim 4, Tablo 1)
2. Yapılara İlişkin Analizler
Çalışma alanında belirlenen sokaklara cephe veren yapılar, tasarım rehberi kapsamında yapılara yönelik müdahalelerin belirlenmesi açısından ele alınmıştır. Alanda yer alan yapılara özgü özelliklerin ortaya konması amacıyla yapılan analizler, gerekçeleri ve sonuçları
Tablo 2’de özetlenmiştir.
3. Ulaşım Sistemi / Sokaklara İlişkin Analizler
Çalışma alanının erişilebilirlik ve ulaşım açısından özgün niteliklerinin tespit edilmesi ve tasarım rehberi kapsamında sokaklara yönelik müdahalelerin belirlenmesi açısından yapılan analizler, gerekçeleri ve sonuçları
Tablo 3’te özetlenmiştir.
4. Sorun ve Potansiyellere Yönelik Değerlendirme Analizi
Tasarım rehberinin geliştirilmesi alanın mevcut potansiyellerinin değerlendirilmesi ve sorunlarına çözüm üretilmesine bağlıdır. Bu kapsamda alan hem yakın çevresi hem de kendi içindeki sorun ve potansiyelleri ile yapılan analizler doğrultusunda değerlendirilmiştir.
Yakın çevre ve ulaşım analizlerinde görüldüğü gibi çalışma alanı, kullanıcı sayısı fazla büyük alan gerektiren kentsel kullanımlara yakın ve yaya hareketliliği yüksek bir bölgede konumlanmıştır. Bu yaya hareketliliğini Cebesoy Sokak ve Rauf Orbay Sokak’ta yer alan ticari kullanım yoğunluğu ve Cumhuriyet Caddesi ile Hürriyet Caddesi arasında yer alan ve sürekliliği bulunan yaya yolu da beslemektedir. Alanın içinde cami ve hamam gibi tarihî değer taşıyan yapılar ve bunların etrafında geniş bir açıklık oluşturarak algılanabilirliği artıran meydan yer almaktadır. Dolayısıyla alan hem çevresel özellikleri hem de içinde barındırdığı unsurlarla kent kimliği açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bu durum İzmit kent merkezinde kentsel tasarım rehberlerinin hazırlanması açısından alanı öncelikli kılmaktadır.
Bu potansiyellerin yanı sıra alanda kullanımı kısıtlayan ve yaya konforunu olumsuz etkileyen sorunlar da bulunmaktadır. Alanda yer alan yüksek katlı ve bitişik nizamda imar planı ile uyumsuz yapılar yer almaktadır ve bunlar hava sirkülasyonuna engel olmaktadır. Pertev Paşa Camisi’ne ait hamam günümüzde harabe durumdadır ve camiyle etkileşimi bulunmamaktadır. Ek olarak çalışma alanının güneyinde bulunan D100 karayolu tüm kent ile kıyısı arasındaki bağlantıyı koparmaktadır. Bu sorun ve potansiyeller Resim 5’te özetlenmiştir.
KENTSEL TASARIM REHBERİ ÖNERİSİ
Çalışma alanında kentsel dokuya, sokaklara, yapılara, kent mobilyalarına ve detaylara yönelik tasarım ilkeleri[11] belirlenmiştir. Bu ilkelerle mekân kalitesinin artırılması ve yaya öncelikli çözüm önerilerinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Belirlenen tasarım ilkeleri Resim 6 ve Tablo 4’te verilmiştir.
Mekânın algılanma sürecini kullanıcıların mekânı deneyimleme biçimleri, duyumları ve mekânın fiziksel özellikleri belirlemektedir. Bir başka değişle kişilerin görsel, işitsel, dokunsal vb. algıları (hareket, mesafe ve derinlik, ışık, renk ve doku) ve çevrenin biçimlenmesindeki tasarım özellikleri (yakınlık, benzerlik, zıtlık, süreklilik, tekrar vb.) mekânın algılanmasında etkilidir.[12] Tasarım rehberi önerisinin geliştirilmesi aşamasında bu süreç de gözetilmiştir.
Kentsel Dokuya Yönelik Öneriler
Afet riski, konum, topografya, iklim vb. veriler göz önünde bulundurularak yaşam kalitesini yükseltmek ve çekici mekânlar yaratabilmek amacıyla mevcut sorunlara yönelik çözüm önerileri geliştirilmiştir. (Resim 7) Bu kapsamda alanda genel olarak;
- Pertev Paşa Caddesi’ndeki taksi durağı kaldırılmalı ve alternatif alan aranmalı,
- Hamam kalıntısının yakın çevresi, hamam yapısının tarihî niteliğinin algılanmasını artıracak şeklide tasarlanmalı, bu bağlamda bu bölgede yer alan çocuk parkının yeri ve tasarımı yeniden değerlendirilmeli,
- Kaçak yapılar, plansız parklanmalar kaldırılmalı ve boş parsellerin otopark olarak kullanılması engellenmeli,
- Alanda yeterli hava sirkülasyonunun sağlanabilmesi için imar planlarında gerekli düzenlemeler yapılmalı, gerekli açıklıklar bırakılmalı,
- Peyzaj ögeleri, aydınlatma elemanları ve kent mobilyalarıyla desteklenmeli,
- Doğal peyzaj ögelerinde tekrar, benzerlik ve süreklilik unsurları ile vurgu yapılmalı,
- Araç yolundan gelen kirli havayı filtrelemek amacıyla, çevredeki ve kaldırım üzerindeki yeşil alanlar artırılmalı ve uygun yerlerde yeşil tampon bölgeler[13] bırakılmalıdır.
Sokaklara Yönelik Öneriler
Sokakların tüm kullanıcı profilleri için gece ve gündüz kullanımları düşünülerek tasarlanması amaçlanmıştır. Tasarımın bu doğrultuda gerçekleşmesi için;
- Pertev Paşa Caddesi ve Mimar Sinan Sokak’ta yol sürekliliğinin sağlanamaması ve yaya-taşıt kullanımı düzensizliğinin (Resim 8) çözülmesi için, bu sokakların yayalaştırılması (Resim 9) ve belirlenen saatlerde ticari kullanımların servis ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak kısıtlı süre için taşıt kullanımına açılması,
- Cebesoy Sokak ve Rauf Orbay Sokak üzerindeki ticari birimlerin kaldırım işgallerinin engellenmesi ve kaldırım genişliklerinin, minimum 1,5 metre olacak şekilde düzenlenmesi,
- Mümkün olan yerlerde sokak genişlikleri ve bina yükseklikleri arasında oran kurulması,
- Taşıt yolları ile yaya yolları ve binalar arasında tampon bölgeler bırakılması,
- Yaya yolları ve kaldırımlar üzerindeki yaya hareketini sınırlandıran engellerin (Resim 10, 11) kaldırılması,
- Kaldırım üzerinde 30 cm’lik görme engelli yürüyüş bandı bulundurulması,
- Kaldırım yüksekliklerinin engelli ulaşımına uygun şekilde düzenlenmesi ve gerekli yerlerde rampa yapılması,
- Kesintisiz erişim için, yaya yollarının, kaldırımların ve engelli rotalarının devamlılığı sağlanması gerekmektedir.
Yapılara Yönelik Öneriler
Mevcut kimliğin korunması için yapılar renk, malzeme, biçim ve doku bakımından uyumlu olmalı ve bir bütünün parçaları şeklinde düşünülmelidir. Ek olarak afet riski düşünülerek yeni yapılacak binalarda “Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği” ilke ve esaslarına uyulmalıdır. Bu kapsamda genel olarak; (
Resim 12)
- Uzun ömürlü, çevresel-iklim koşullarına ve deprem gibi doğal afetlere karşı dayanıklı, enerji verimliliğini gözeten biçimde yapı malzemeleri kullanımı,
- Isı, su ve enerji yalıtımını sağlamaya yönelik sistemleri içeren bina tasarımları,
- Alanın özgün kimliğini bozmayan, geri dönüşümü mümkün[14] cephe kaplamaları,
- Balkonlara ve balkon kapatmalarına ilişkin bütünlüklü tasarımlar,
- Yeşil algısını artırmak için düz çatılarda yeşil çatı uygulamaları ve mümkün olan çatılarda güneş paneli uygulamaları sağlanmalıdır.
Kent Mobilyalarına Yönelik Öneriler
Alan için önerilen kent mobilyaları; alanın geçmiş ile ilişkisini kurarak modern ve sürdürülebilir yaklaşımlar ile tasarlanmalı ve organize edilmelidir. Yürüyüş yolları, kent mobilyalarıyla hareketlendirilmelidir. Farklı işlevlere birlikte cevap verebilen ve enerji duyarlı kent mobilyalarının kullanımına ağırlık verilmelidir. (Resim 13-16)
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Günümüz kentlerinin öne çıkan önemli sorunlarından biri tek tipleşme ve tüm kentlerin kimliksizleşerek birbirine benzemesidir. Dolayısıyla kentlere özgü farklılıklar gözetilmediğinden, özgün tasarım anlayışları da geliştirilmemektedir. Mekânların kalitelerinin artırılmasını, karakterinin ve özgün kimliğinin korunmasını amaçlayan belgeler olarak kentsel tasarım rehberleri kentsel sorunların çözümünde uygun bir araçtır.
Kentsel tasarım rehberleri, kamusal mekânın biçimlendirilmesine yönelik yerin özgün niteliklerini ortaya koymak ve güçlendirmek için tasarım çerçevesi çizen, uygulandığı yer, zaman ve projeye özgü bağlamlar taşıyan ve ortak bir dil oluşturmaya yarayan bir araçtır. Rehberlerin, yerin kimlik kazanmasında etkili olabilmesi için geliştirilmeye açık, dinamik, yaratıcılığı özendiren bir süreç benimsenmelidir.
Çalışmada, 16. yüzyıldan bugüne kent tarihi açısından önemli değer taşıyan, konumu ve çevresel ilişkileri ile kentsel bir odak noktası olan Pertev Paşa Camisi çevresinin kent içi görünürlüğünün artırılmasına katkı konulması, yere özgü kimliğinin korunabilmesi ve sürdürebilmesi hedeflenmiştir. Pertev Paşa Cami ve çevresi kent kimliğinin oluşturulması anlamında taşıdığı potansiyel değerin yanı sıra yakın çevresinde bu değere olumsuz etki eden unsurların varlığı nedeniyle kentsel tasarım rehberine gereksinim duymaktadır.
Kentsel tasarım rehberinin geliştirilmesine altlık oluşturmak üzere alanın mevcut durumu ayrıntılı olarak analiz edilmiştir. Bu kapsamda alan çevresi ile ilişkileri, yapılara ilişkin özellikleri, ulaşım sistemi / sokaklara ilişkin analizler ile değerlendirilmiş ve analiz sonuçlarına göre sorunlar ve potansiyeller ortaya konulmuştur. Böylece alana değer katan ve öne çıkarılması / gözetilmesi gereken özgün unsurların yanı sıra, alanı olumsuz etkileyen ve müdahale edilmesi gereken unsurları da tespit edilmiştir. Öneri kentsel tasarım rehberi için imar mevzuatında da öngörüldüğü biçimde mekâna imge, anlam ve kimlik kazandırmak, estetik ve sanat değerini yükseltmek, yapıların bir uyum ve bütünlük içinde olmasını sağlamak amacıyla ilkeler belirlenmiştir. Bu ilkeler; okunabilirlik, çeşitlilik (esneklik, kullanıcı, ulaşım ve aktivite çeşitliliği), kapsayıcılık, konfor, uyum, kentsel bağlantı, erişilebilirlik (bağlantı, geçirgenlik, kullanıcı hiyerarşisi, devamlılık) ve kimliktir (doku, yapı).
Öneri rehberle yaya öncelikli, tüm kullanıcı profillerini göz önünde bulunduran, yaşanabilir ve sağlıklı çevreler yaratan, bütünsel bir dil oluşturan çözümlerin geliştirilmesi ile mekânsal kullanım çeşitliliğinin artırılması hedeflenmiştir. Bu kapsamda estetik değeri ve çekiciliği yüksek, görsel kalite açısından sürdürülebilir mekânların oluşmasına katkı koyacak bir model ortaya konulmaya çalışılmış ve kentsel dokuya, sokaklara, yapılara ve kent mobilyalarına yönelik öneriler geliştirilmiştir.
Alanın özgün niteliklerini korumak kapsamında kendi potansiyel ve sorunlarından yola çıkılarak belirlenen bu önerileri, alana özgü çözümler (kentsel dokuya yönelik öneriler, cephe iyileştirmeleri vb.), evrensel olarak kabul gören ilke ve standartlara yönelik olanlar (yaya, bisiklet erişimi, engelli kullanımı, sokak genişliği ve kesitleri, kent mobilyalarına ilişkin standartlar vb.) ve alanın çekiciliğini artırabilecek bazı görsel öğeler (sınırlayıcılar, mazgallar vb.) şeklinde gruplandırmak mümkündür. Bir başka değişle alanın kendi özgü değerlerini korumanın yanı sıra evrensel tasarım ilke ve standartlarına uygun olarak kullanıcı gereksinimlerinin karşılanması ve çeşitliliğinin artırılması kapsamında öneriler geliştirilmiştir. Böylece alanın var olan kamusal alan niteliğinin de güçlendirilmesi mümkün olabilecektir.
Çalışma, tasarım rehberinin hazırlanmasından uygulanmasına kadar tüm aşamalarda yerel kullanıcıların sürece dahil edilmesinin öneminin farkındadır. Çalışmanın yürütüldüğü dönemde devam eden COVID-19 pandemisi nedeniyle gerçekleştirilemeyen sosyal yapıya ilişkin analizler ve katılım boyutlarının da sürece dâhil edilmesi çalışmanın uygulanabilirliğini artıracaktır.
KAYNAKLAR
