2023 yılı boyunca Mimarlık dergisinde “Cumhuriyet’in İkinci Yüzyılına Doğru” başlığı altında dönem mimarlığının farklı yönlerine odaklanan yazılar yayınlanması kararı alındı. Bu bağlamda, derginin, Cumhuriyet’in yüzyılını değerlendirmeyi hedeflediği bu süreci, bu yılın ilk sayısında Bülent Batuman şöyle tanımladı: “Bugün çıkarmaya niyetlendiğimiz bilanço, sadece Cumhuriyet’in yüzyılını betimlemeye değil de, devam etmekte olan bir süreç olarak cumhuriyetin niteliklerini anlamaya dönük bir girişim olursa anlamlı olacaktır. Hem bu sürecin tarihsel özgüllüklerini hem de bir siyasal ideal olarak cumhuriyeti göz önünde tutacak bir değerlendirmenin ardından, yeni bir yüzyıl için yeni bir inşa süreci, cumhuriyetin biriktirdikleri ve biriktiremedikleri açısından ele alınarak bir yol haritasına kavuşturulabilir.”[1]

Bu değerlendirme, sonraki sayılarda, dönemin “kentleşme ve planlama pratiği”[2] ile dönem sürecinde “kırsalın düzeni”ne[3] odaklanarak, ülkede değişen yapılı çevreyi kapsayıcı bir çerçevede irdeleyen yazılarla devam etti; ardından Cumhuriyet dönemi mimari mirasını ve “koruma” sorunlarını[4] ele aldı. Genel değerlendirme çerçevesini kuran bu yazıların ardından, bu sayıda derlediğimiz Dosya ise, Cumhuriyet’in yüz yılını irdeleyen ve bugünün sorunlarını vurgulayarak geçmişi geleceğe bağlayan görüşlerle, hedeflenen yol haritasına zemin oluşturmaya yönelik olarak hazırlandı. Bu zemini sunacağını umduğumuz Dosya’nın kurgusunu, ‘Türkiye’de mimarlık üretiminin temel temsilcisi olan Mimarlar Odası, Cumhuriyet’in yüz yıllık mimarlık deneyimini nasıl değerlendirmiştir?’ sorusu yönlendirdi.

Bu geniş kapsamlı soruya yanıt bulmanın ve bunu kısıtlı kelimelerle okuyucuyla buluşturmanın zorluğunu aşmanın en güvenilir yolu olacağı düşüncesiyle, yanıtı arayacağımız çerçeveyi Mimarlar Odası’nın 1988 yılından bu yana iki yılda bir verdiği “Ulusal Mimarlık Ödülleri”[5] üzerinden belirleyebileceğimizi düşündük. Bu çerçevede belirlenen mimarlara Cumhuriyet mimarlığının 100 yıllık geçmişi ve geleceği konusundaki görüşlerini paylaşma çağrımızı ilettik. Bu doğrultuda kurguladığımız Dosya’da, öncelikle Mimarlar Odası tarafından “Anma Programı” kapsamında hatırlanan ve ardından “Mimar Sinan Büyük Ödülü” alan mimarları ödül gerekçeleriyle birlikte sunuyoruz. Söz konusu mimarların, Cumhuriyet’in ilk yıllarından bugüne yapılı çevrenin üretimini temsil ettiklerini ve bu bağlamda bu ödüllü mimarlar listesinin, Mimarlar Odası’nın bu üretimi nasıl değerlendirdiğinin bir resmini çizdiğini düşünüyoruz. Dosya, “Anma Programı”na dahil olan mimarların listesi ve örnek projeleriyle başlıyor; “Mimar Sinan hayatta olan beş mimara gönderdiğimiz Büyük Ödülü” alan 19 mimarın listesinin ardından, iki mimarımızın verdikleri yanıtlar yer alıyor. Aynı çağrıyı 1988’den bugüne çağdaş yapılı çevreyi oluşturan ürünlere verilen “Yapı Dalı Başarı Ödülü”nü almış olan yapıların mimarlarına da ilettik ve çağrımıza yanıt olarak görüşlerini gönderen 10 mimarın yazıları Dosya’nın sonraki kısmını oluşturdu. Mimarlık mesleği ve kültürünün oluşumunda rol oynayan kişi ve kurumları ödüllendirerek, mimarlığın kuramsal ve uygulama alanındaki üretimini kapsamlı bir çerçeveye yerleştiren bir değerlendirme ortaya koyan “Mimarlığa Katkı Dalı Başarı Ödülü”nü alan kişilere de, benzer şekilde bir açık çağrı yaptık. Bu ödülü alan, mimarlık ortamına katkı sağlayan farklı meslek alanından 31 kişiden 10’unun ilettikleri görüşleri de Dosya’nın son kısmında yer alıyor.

Çağrımıza verilen yanıtlarla şekillenen bu dosya, farklı nesillerden mimarların ve alanla ilgili kişilerin Türkiye’de mimarlık üretiminin geçmişini nasıl değerlendirdikleri ve geleceği için ne tür öngörüler ve umutlar taşıdıkları hakkında fikir vereceğini ve 100 yılını tamamlayan Cumhuriyet’in yapılı çevresini düşünmek üzere bir zemin oluşturacağını umuyoruz.

Bir asır boyunca üretilen, dönüşen, yenilenen, korunan ya da kaybedilen yapılı çevreyi, bütüncül ve kapsamlı şekilde değerlendirmenin zorluğuna rağmen, Dosya’ya yazılarıyla katkıda bulunan mimar ve ilgili disiplinlerden katılımcıların değerlendirmelerinde, öncelikle mimarlık mesleğinin geniş sınırlarını tanımlayan kültürel, siyasi ve iktisadi bağlamlara yapılan vurgu öne çıkıyor. Cumhuriyet döneminde yapılı çevre üretiminde yöneticilerin, sermayenin ya da toplumsal diğer aktörlerin rolüne dikkat çeken bu yaklaşım, “kamu yararı” hedefiyle Cumhuriyet ilkeleri ve değerleri çerçevesinde şekillenen “çağdaş” mimarlık üretiminin ideolojik beklentiler ya da rant hedefine yenik düşmesini tartışmaya açıyor. Yapılan değerlendirmeler, plansız ve vizyonsuz şekilde dönüşen ve sıradanlaşan kent ortamında, çağdaş yapılı bir çevrede yaşamayı hak olarak gören ve kentliye/topluma hizmeti kendine hedef olarak tanımlayan meslek insanlarının karşılaştıkları zorluklara dikkat çekiyor. Öte yandan, “mimarlıklar ülkesi” olarak tanımlanabilecek Türkiye’nin daha iyi bir yapılı çevreye kavuşması için mücadeleye inancın yok olmadığını; 100 yılın ardından bizi bir “onarım yüzyılı”nın beklediğini söyleyebiliriz.

Üretimleri ve tecrübeleriyle meslek alanımızı şekillendiren katılımcıların değerlendirmelerini derlediğimiz bu Dosya’nın, Cumhuriyet’in yüzyılık mimarlık üretimini yeniden düşünmek ve ikinci yüzyıl hedeflerimizi belirlemek için yol gösterici olması dileğimizle… Nice 100 yıllara…

NOTLAR

[1] Bülent Batuman, 2023, “Cumhuriyet’in İkinci Yüzyılı’na Doğru: Bilanço 100: Yapılı Çevre ve ‘Cumhuriyet’”, Mimarlık, no.429, ss.46-47.

[2] İclal Dinçer, 2023, “Cumhuriyet’in İkinci Yüzyılı’na Doğru: Türkiye Kentleşme ve Planlama Pratiğinde Birikenler”, Mimarlık, no.430, ss.52-54.

[3] Zeynep Eres, 2023, “Cumhuriyet’in İkinci Yüzyılı’na Doğru: Cumhuriyetin 100 Yıllık Çağdaşlaşma Mücadelesinde “Köy Sorunu”ndan “Köy Davası”na Kırsalın Düzeni”, Mimarlık, no.431, ss.32-39.

[4] Zeynep Ahunbay, 2023, “Cumhuriyet’in İkinci Yüzyılı’na Doğru: Cumhuriyet Döneminde ‘Koruma’ya Bakış (1923-2023)”, Mimarlık, no.432, ss.52-54.

[5] Ödül kategorileri hakkında bilgi için, bkz.: http://www.mo.org.tr/ulusalsergi/index.cfm?sayfa=kategori