Günümüz koşullarında yoğun kent dokusu içerisinde yaşayan insanlar, kentlerin kendilerine sundukları yaşam çevreleriyle yetinmek zorunda kalmaktadırlar. 21. yüzyıl Türkiyesinde daha çağdaş ve yaşanabilir kent çevreleri oluşturma çabaları giderek artmaktadır. Geçmişe nazaran, gerek kullanıcı kesim, gerekse yönetici kesimin kentsel yaşam kalitesinin artırılmasında yeşil alanların önemli rollünün farkına vardığını söyleyebiliriz. Özellikle yerel yönetimlerin girişimleri ile kentlerde kişi başına düşen yeşil alan miktarının artırılması çabaları giderek hız kazanmaktadır.

Kentsel yaşam kalitesinin artırılabilmesi için kentsel çevreler içerisinde insanlara kullanabilecekleri çeşitli aktif ve pasif rekreasyon olanaklarının sunulması önemlidir. Farklı aktif ve pasif rekreasyon olanaklarını içinde barındıran kent parkları, kentsel yaşam kalitesinin artırılması çabalarına katkıda bulunurlar. Kaliteli kent parkı çevreleri, planlamada, tasarımda, uygulamada kalitenin sağlanması ile gerçekleşebilir.

Kent parkları, kendi başlarına karmaşık sistemlerdir. İçerisinde yer alan birçok faktör - bitkiler, toprak, su, hava, renk ve koku, mevsimler, görünür ve duyumsal deneyimler, ziyaretçiler - bu karmaşık sistemi biçimlendirmek için biraraya gelirler. Parklar, pozitif çevresel kalitenin işaretlerindendir. Park ve onu çevreleyen alanlar, insanlara doğayla baş başa kalma fırsatı sunmalarının yanısıra, oyun oynama, paten kayma, yürüyüş yapma gibi fiziksel aktivitelere , sanat ve topluluk olayları gibi kültürel aktivitelere , arkadaşları ile toplanmak gibi sosyal aktivitelere katılma olanakları verirler. Böylece insanların doğal ve sosyal çevre ile iletişimlerini sağlarlar.

Parklar insanlara sundukları farklı tipteki aktivitelere katılma olanaklarıyla kent ortamını daha yaşanabilir kılarlar. Mori Sosyal Araştırma Enstitüsü’nün 2001 yılında İngiltere’de yaşam kalitesi ile ilgili yaptığı bir araştırmada, konuşulan her beş kişiden biri, parklar ve açık alanları en önemli kamu hizmeti olarak gördüklerini belirtmişlerdir.

Parkların daha yaşanabilir çevreler oluşturmada insanlara sağladıkları faydaları beş başlık altında toplayabiliriz:

• Sosyal faydaları: Doğayla ve toplumun diğer üyeleriyle biraraya gelme fırsatları sunarlar.

• Sağlık faydaları: Hem fiziksel hem psikolojik yönden faydalar sunarlar.

• Eğitici faydaları: Resmî ve resmî olmayan eğitim için kaynak oluştururlar.

• Çevresel faydaları: Hava kalitesi, koruma ve çeşitliliğin artırılmasına katkıda bulunurlar.

• Ekonomik faydaları: Doğrudan istihdam yaratma, yatırımı alana çekme ve yenilemeyi destekleme gibi olanaklar yaratırlar.

Parklar şehir çevresinde en iyi bilinen ve kullanılan açık mekânlardır. Çağdaş toplumlar için sosyal açıdan önemlidirler; faklı kültürler, ırklar, cinsiyetler, yaşlar, inanışlar arasındaki sınırları kıran en önemli kentsel elemandırlar. Eğer kent parkları, bugünkü öncelikli rekreasyonel rollerinden sıyrılıp toplumun gelişimi için bir katalizör olarak yeni bir role bürünebilselerdi, kentlerimizi zenginleştiren ve biçimlendiren önemli bileşenler olacaklardı.

19. yüzyılda tasarlanan ilk formal parklar, New York’ ta Central Park örneğinde olduğu gibi kent yaşamının yoğunluğu ve kirliliği gerçeğine zıt olarak pasif ve güzel alanlar olarak planlanmışlardır. Daha sonraları önemli toplanma yerleri haline gelmişlerdir. Central Park’taki yelkenli havuz, hem doğadan keyif alınan hem de insanları bu alana çeken güzel bir örnektir. Daha sonraları parklar, meydanlar, plazalar, yeşil yollar ve diğer farklı mekânları içeren birbiriyle bağlantılı ve daha geniş “açık alan sistemleri” olarak planlanmışlardır. Bu durum, açık alanların kente faydalarının anlaşıldığının göstergesi olmuştur.

Park alanları tasarımında ilk adım, hitap edilecek topluluğun ihtiyaç ve taleplerinin belirlenmesidir. Daha sonra topluluğun özelliklerinin, park planlaması ve düzenlenmesini geliştirmek için nasıl kullanılacağına karar verilir. Bütün bunlar topluluğun park ile ilgili görüşlerinin gelişmesini sağlayacaktır.

Park için yer seçimi, parkın başarısını önemli derecede etkileyecektir. Pek çok aktiviteye sahip güzel bir park bile, eğer kötü konumlandırılmış ise boş kalabilir veya kullanılmayabilir. Parklar yakın çevrelerinden beslenirler. Park çevresindeki konut ve ticari alanların çeşitliliği, günün farklı zamanlarında parka gelecek pek çok farklı kullanıcıyı parka çekecektir. Eğer parkın çevresi, potansiyel kullanıcı kaynağı sağlayamazsa, potansiyel değerlerini koruyamayabilirler. Jane Jacobs parkların olduğu yerlerde insanların olmadığından, insanların olduğu yerlerde de parkların olmadığından şikayet etmektedir. Jacobs’un ifade etmek istediği, farklı kullanımlar için yer seçiminin, parkın başarısı için önemli bir faktör olduğudur. Parkın nasıl kullanıldığının gözlemlenmesi ve insanların park ile ilgili düşüncelerinin ölçülebilir kılınması da, parkı başarılı bir yer haline getirmek için hangi değişikliklerin yapılabileceğini anlamada önemlidirler.

Aktiviteler bir parkı insanlar için cazip kılan en önemli etkendir. Park alanlarında kullanıcılara sunulan çeşitli aktif ve pasif aktivite olanakları, park alanlarının kullanımını pozitif yönde etkileyecek, parkın kalitesini de artıracaktır. Park içerisindeki fiziksel görünümlerde, aktivitelerde ve kullanıcılarda çeşitliliğin sağlanması önemlidir.

Park alanının çevresinden parka olan ulaşım ve park içerisindeki yolların kullanım modelleri önemlidir. Aktif ve görülebilir bir park sınırı, değişik kullanıcı grupları için parkın ulaşılabilirliğini artıracaktır. Park çevresi ve içerisindeki bağlantılar, parkın içerisi ve dışarısı arasında fonksiyonel bir birliğin oluşturulmasını sağlamalıdır. Park alanlarına yaya olarak ve özel oto, bisiklet veya otobüs gibi değişik ulaşım araçlarıyla ulaşılabilmelidir.

Park alanlarında daha konforlu ortamlar oluşturulmasında, alanının yapısal, bitkisel ve iklimsel tasarımı önemlidir. Park alanlarındaki yapısal, bitkisel ve iklimsel elemanların doğru planlanması, doğru yer seçimi ve düzenli bakım, konfor ve imajın şekillenmesini etkileyecektir.

Park alanlarının güvenliği, parkın konforunun ve imajının kullanıcılar tarafından algılanmasında önemli bir etkendir. Güvenlik park çevresinde başlar. Alan üzerinde denetimin sağlandığını hissetmek, alanı görebilmek, tehlike anında kolayca kaçabilmek ve çevreden destek alabilmek, o yerin daha güvenli hissedilmesini sağlar. Güvenli park çevreleri için güvenlik personelinin, telefona ulaşımın ve ilk yardım ünitelerinin sağlanması gereklidir. Park içerisinde açık görüş sahalarının olması da güvenliğin algılanmasında etkilidir. Açık görüş sahaları, kullanıcılar için tehdit unsuru olabilecek kişilerin varlıklarının belirlenmesine yardım ederler. Doğru bitkilendirme ve yeterli aydınlatma ile açık görüş sahalarının oluşturulmasına katkıda bulunulabilir. Böylece suç aktivitelerinin oluşabileceği izole alanların azaltılması sağlanarak kullanıcılar için daha güvenli ortamlar oluşturulabilir.

Park alanlarının bakımı, konforu ve imajının kullanıcılar tarafından algılanmasında bir başka önemli etkendir. Park alanlarının bakımında, park yapı ve donanımlarının tamiri veya yenilenmesi, çöplerin uzaklaştırılması, bitkisel peyzajın periyodik bakımları önemlidir. Parkın bakımıyla görevli bir personelin sağlanması, vandalizm ve karalamalar gibi kullanıcı merkezli istenmeyen aktivitelerin oluşmasını önleyecektir.

Park içerisinde çeşitli aktiviteler boyunca yer alan değişik insan grupları arasındaki iletişim, park alanlarını sosyal mekânlar haline getirir. Eğer parkta güvercinler veya diğer dikkat çeken evcil hayvanlar varsa, onları besleyen ve seyreden insanlar da olacaktır. Eğer park içerisinde yoğun bir yaya trafiği var ise, yol boyunca yer alan banklarda insanları gözlemleyen insanlar da olacaktır. Topluluk içerisinde yaşayan bireylerin psikolojik konforlarının sağlanabilmesi için, sosyal ilişkilerin yaşanacağı kamusal mekânların yanısıra, kişisel alanlara da ihtiyaç olabileceği unutulmamalıdır.

Özetlemek gerekirse, iyi park tasarımları, kullanıcılara katılabilecekleri değişik aktiviteler sağlamalı, farklı yaş grupları ve farklı tiplerdeki insanların kullanımı için çeşitli aktiviteler sunmalıdır (aktiviteler ve kullanımlar). Parka ulaşım kolay olmalıdır ve çevrelerindeki yerleşimlerle ilişkili olmalıdır (ulaşılabilirlik). Güvenli, bakımlı ve çekici olmalıdır, parkta oturmak için yerler olmalıdır (konfor ve imaj). Park insanlara diğer insanlarla birarada olma fırsatı vermelidir (sosyallik).

Bu noktada, başarılı bir park tasarlamak için dört önemli kriterin göz önünde tutulması gerekir: Aktivite ve kullanımlar, ulaşılabilirlik, konfor ve imaj, sosyallik. Bu değişkenleri etkileyen sezgi yoluyla anlaşılan veya niteliğe ait görünümler ile istatistik veya araştırmalarla ölçülen niceliğe bağlı olan görünümler Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1.

Tablo 1’de verilen kalite kriterlerini, dolayısıyla bir parkın kalitesini etkileyen birçok faktör vardır. Bir parkın bütçesi, bakımı, tasarımı, düzenlemesi, parkta yer alan fiziksel durumlar ve suç aktiviteleri, kullanıcıların park alanları ile ilgili düşünceleri, park kalitesini etkiler. Parkın fiziksel durumu, algılamaların şekillenmesinde ve park içerisinde oluşabilecek suçun devam ettirilmesinde önemli bir rol oynayabilir. Bakımsız ekipmanlar ve çöplerin birikmesi, parkın potansiyel kullanıcıları üzerinde negatif fikirler oluşturarak parkın başarısını önemli derecede azaltabilir. İnsanlar, kötü ekipmanları ve çöpü, kendilerinin veya çocuklarının fiziksel güvenliğini tehdit eden durumlar olarak görebilirler.

Sonuç olarak, kaliteli park çevreleri oluşturmak için parkın ve çevresinin bir bütün olarak ele alınması, parkın muhtemel kullanıcılarının ihtiyaç ve taleplerinin önceden bilinmesi, aktivite ve kullanımlar, ulaşılabilirlik, konfor ve imaj, sosyallik gibi her bir kalite bileşenin ayrı ayrı ele alınıp, park planlaması ve tasarımı sürecinde gözönünde tutulması önemlidir. Ancak, doğru yer seçimi, doğru planlama, doğru tasarım, doğru uygulama ve doğru bakım standartlarının yakalanması ile kent insanlarına kullanabilecekleri kalite kent parkı çevreleri oluşturulabilecektir.

KAYNAKLAR

Kasiske, Michael ve Thies Schröder, 2001, Gartenkunst 2001: Potsdam

Bundesgarstenschau = Garden art 2001: Potsdam National Horticultural Show, Birkhauser-Verlag für Architecktur, Basel, Germany, s.31.

Rapaport, Amos, 1990, The Meaning of the Built Environment: A Nonverbal Communication Approach, University of Arizona Press, Tucson, s.169.

Duffy, Bobby, March 2003, “Quality of Life, Mori Research, Landscape Design, Landscape”, The journal of Landscape Design Institute, 305, ss.37-40.

2003, “The Parks and Promotion of the Coexistence”, International Congress Conclusions on Management Great Urban Parks, Terressa, Spain.

Kent, Fred ve Kathy Madden, 1998, “Creating Great Urban Parks”, Urban Parks Enstitüsü bölgesel atölye çalışması üzerine yayın.

Pfisterer, Miriam, 2002, Understanding Crime and Perceptions of Safety in Providence's Parks, Brown University, Center for Environmental Studies lisans tezi.

Carmona, M., T. Heath, T. Oc, ve S. Tiesdell, 2002, Public Places, Urban Spaces, the Dimension of Urban Design, Architectural Press, p. 100.

Kent, Josh, Central Park Sailboat Pond, Great Public Spaces, Project for Public Places, http://www.pps.org/gps/one?public_place_id=561#

Prospect Park, Brooklyn, NY, Great Public Spaces, Project for Public Places, http://www.pps.org/gps/one?public_place_id=21#

Battery Park City Esplanade, Battery Park City, New York City, NY, Great Public Spaces, Project for Public Places, http://www.pps.org/gps/one?public_place_id=535#

Benjamin Fried, Main Beach Park and Heisler Park, Great Public Spaces, Project for Public Places, http://www.pps.org/gps/one?public_place_id=87#

Bryant Park, Great Public Spaces, Project for Public Places, http://www.pps.org/gps/one?public_place_id=26#

Forest Park, Great Public Spaces, Project for Public Places, http://www.pps.org/gps/one?public_place_id=403#