Pritzker Mimarlık Ödülü 1979 yılından beri HYATT Vakfı tarafından veriliyor. Ödül, yeteneklerini, vizyonlarını ve mesleki bağlılıklarını eserleriyle somutlaştıran, mimarlık sanatı yoluyla insanlığa ve yapılı çevreye tutarlı ve önemli katkılar sağlamış mimarları yaşarken onurlandırmayı amaçlıyor. Vergiden muaf 100.000 Amerikan doları para ödülüne 1987 yılına kadar Henry Moore heykelleri eşlik etmiş. (Resim 1) Bu tarihten beri de Vitruvius üçlemeli meşhur madalyon takdim ediliyor. Cindy ve Jay A. Pritzker çiftinin kurduğu vakfın başkanı, oğulları Thomas J. Pritzker. Ödül komisyonu başkanlığını ise 2005 yılından beri Martha Thorne yürütüyordu. Ancak Ekim ayında yapılan açıklamayla[1] Thorne’un görevi bu yıl Manuela Lucá-Dazio’ya devredeceği açıklandı. Thorne, danışman olarak sürece katkıda bulunmaya devam ediyor.

Her yıl davetle oluşturulan ödül jürisi eğitim, mimarlık, sanat, hukuk gibi çeşitli uzmanlık alanlarında en az beş, en çok dokuz kişiden oluşuyor. Komisyon başkanı ve danışmanlar da jüride yer almakla birlikte oylamaya katılmıyor. Jüri, güz dönemine kadar gelen aday tavsiyeleri arasında herhangi bir ayrım gözetmeksizin değerlendirme yapıyor ve bahar döneminde yılın kazananını açıklıyor. Resmî ödül töreni geleneksel olarak değerli bir mimari yapıda[2] ve davetli konukların katılımıyla gerçekleşiyor. Ev sahibi devlet başkanının konuşmasını jüri başkanının yorumları, vakıf başkanının takdimi ve ödül sahibinin kabulü izliyor. Ödül sahibi ayrıca bir sonraki yılın komitesinde yer almaya hak kazanmış oluyor.

Süregelen salgın koşullarından dolayı geçtiğimiz yıl ödül töreni ilk defa çevrimiçi olarak gerçekleşti.[3] İki kadın mimarın, Yvonne Farrell ve Shelley McNamara’nın, ödüllerine kavuştukları tören, video konferans olarak yayınlandı. Böylece ilk defa bir Pritzker ödül töreni her yerde ve herkes tarafından aynı anda izlenebildi. 2021 töreni, bu yazının hazırlandığı tarihlerde henüz duyurulmamıştı. Ancak paylaşılan içeriklere bakılırsa[4] törenin en azından çevrimiçi bir yönünün olması bekleniyor.

2021

Bu yıl Alejandro Aravena başkanlığında toplanan jüri üyeleri şöyle: Barry Bergdoll, Deborah Berke, Stephen Breyer, André Aranha Corrêa do Lago, Kazuyo Sejima, Benedetta Tagliabue, Wang Shu, yeni direktör Manuela Lucá-Dazio ve danışman Martha Thorne. Yazının başlığında gördüğünüz üzere, jürinin 49. ve 50. ödüllere Fransız mimar / akademisyenler Anne Lacaton ile Jean-Philippe Vassal’ı layık bulduğu açıklandı. (Resim 2) Jüri raporunda, ikilinin salt modernizmin mirasını yenileyen bir yaklaşım değil mimarlık mesleğine de yeni bir tanım önerdiği ifade ediliyor. Lacaton ile Vassal, ekolojik ve sosyal sürdürülebilirlik örneklerini ekonomik, estetik, etik ve şeffaf bir biçimde uyguladıkları için ödüllendirilmiş. Bu seçim, Uluslararası Mimarlar Birliği’nin (UIA) “Daha İyi Bir Kentsel Geleceğe Doğru” belirlediği 2020 Dünya Mimarlık Günü temasıyla[5] da paralellik gösteriyor.

Eğitim, kültür ve aktivite mekânları, kentsel strateji çalışmaları, kamusal, kolektif ve dönüştürülmüş yaşam alanlarını araştıran[6] ikilinin raporda en çok üzerinde durulan projeleri, özel ve sosyal konutlar. Bu yapılarda, özellikle de mekânsal organizasyonun yeniden kurgulandığı dönüşüm projelerinde, kullanım değeri zamanla aşınmış toplu konut bloklarını yıkımdan koruyan ve mevcut kullanıcıların yaşam kalitelerini ekonomik müdahalelerle artıran bir hassasiyet görülüyor.

Frédéric Druot ile birlikte 2011 yılında gerçekleştirilen Paris 17° Tour Bois le Prêtre konut bloğu dönüşümü, 1960’larda yapılmış 96 daireli bir konut bloğunu yeniden kullanıma kazandırma projesi olarak karşımıza çıkıyor. Burada orijinal beton cephe daha şeffaf olarak yeniden yorumlanmış (Resim 3) ve 17 katlı blokta bulunan dairelerin her birine yarı açık “kış bahçeleri” eklenmiş. (Resim 4) Böylece 21. yüzyıl kullanıcılarına “kasvetli” gelebilen eski oturma odaları, şehir manzarasına uzanan açıklıklara kavuşmuş. Jüri bu düzenlemeyi yalnızca sosyal konut estetiği açısından değil, kullanıcıların kent hakkı kazanımları açısından da olumlu buluyor.

Frédéric Druot ve Christophe Hutin ile birlikte 2017’de tamamlanan Bordeaux Grand Parc G, H, I binalarının dönüşümü (Resim 5) de yine 1960’larda yapılmış bir sosyal konut projesinin 530 dairelik kısmında uygulanmış. Bina sakinlerini yerinden etmeden, ekonomik, sosyal ve kültürel sürdürülebilirlik hedefleriyle hem kullanım alanlarını büyüten hem de dairelerin kentle etkileşimini artıran bir yaklaşım sergilenmiş. (Resim 6) Jüri bu yaklaşımı, modern sosyal konut fikrinin günümüz görselliğinde yeniden icadı olarak değerlendiriyor.

1993 yılında tamamlanan ve Güneybatı Fransa - Floirac’da yer alan Latapie Evi ise benzer bir yaklaşımı bu defa dönüşüm sürecinde değil yeni yapıda sergiliyor. Müstakil konut, iki çocuklu bir aile için düşük maliyetle tamamlanmış. Caddeye bakan, mahalle dokusuna uyumlu ve hareketli cephe elemanları (Resim 7) ile bahçeye bakan, yapıya enerji tasarrufu da sağlayan ek mekânı (Resim 8) kullanıcılarının ışık, şeffaflık, mahremiyet, güvenlik ve havalandırma gibi ihtiyaçlarını karşılıyor.

Paris’teki Palais de Tokyo müze yenileme projesi ilk olarak 2001 yılında tamamlanmış. 2012 yılında ise yapıya bir “çağdaş yaratı alanı” programı dahil edecek ikinci faz çalışmalarına başlanmış. Bu ikinci yenilemenin dolaşım, sergileme, atölye, hatta depolama mekânlarının, mevcut yapının imkanlarından beslenen, zengin bir çeşitlilik yarattığı görülüyor. (Resim 9)

Fransa - Dunkerque’te yer alan FRAC Nord-Pas de Calais Çağdaş Sanat Tesisi, 2013 yılında tamamlanmış olup eski bir tersane yapısının hem doğrudan kendisinin dönüşümünü hem de bu yapı örnek alınarak yeni inşa edilen komşu bir yapıyı içeriyor. (Resim 10) Burada da eklentilerin beslediği mekânsal bir akışkanlık, kullanım potansiyellerin yeniden değerlendirilmesi ve ekolojik bir hassasiyet söz konusu. (Resim 11)

2021 basın bülteninde etraflıca değinilen bir başka proje ise 2009 yılında tamamlanan École Nationale Supérieure d’Architecture de Nantes ve yarı tanımlı mekânlarının sunduğu kullanım serbestliği. Loire Nehri kıyısındaki bu büyük ölçekli, yüksek tavanlı, üç katlı mimarlık okulunun kapasitesi, artan öğrenci sayısına hizmet vermek için oldukça kısıtlı bir bütçe ile istenenin neredeyse iki katına çıkarılmış. (Resim 12) Kayar kapıları, hareketli polikarbon duvarları, beton ve çelik taşıyıcı çerçevesiyle yapının mekânları, kullanıcılarının tanımlarına açık ve bilinçli olarak esnek bırakılmış. (Resim 13)

Aravena’dan beş yıl sonra yine sosyal hassasiyetler taşıyan mimarların ödül alması, disipliner gündemin dışında da yankılanıyor.[7] Jürinin raporunda anılan diğer projeler ise şöyle: Cap Ferret Evi (1998), Mulhouse Cité Manifeste sosyal konutları (2005), PUSG Bordeaux (2008), Saint-Nazaire apartmanları (2011), Lille çok amaçlı tiyatrosu (2013), Paris Ourcq-Jaurès öğrenci konutları (2013), Mulhouse Jardins Neppert sosyal konutları (2014-15), Geneva Chêne-Bourg konut ve ofis binası (2020).

LACATON VE VASSAL 

2021 Pritzker Ödüllü mimarların ülke gündemimize ilk takdimi elbette şimdi gerçekleşmiyor.[8] Ancak bu vesileyle kendilerini ve mesleğin en prestijli ödülünden geçen yaşamlarını daha yakından tanıyalım: Anne Lacaton 2 Ağustos 1955’te Güneybatı Fransa’nın Saint-Pardoux komününde, Jean-Philippe Vassal ise 22 Şubat 1954’te Fas’ın Kazablanka şehrinde başlayan öğrenme yolculuklarının École Nationale Supérieure d’Architecture et de Paysage de Bordeaux durağında tanışmışlar. Öğrenci hareketleriyle anılan 1968’ten on iki yıl sonra mezun olan ikili, mesleki iletişimlerini sürdürmüş. Lacaton Bordeaux Montaigne Üniversitesi’nde kentsel planlama alanında yüksek lisans yapmış, bu sırada Vassal da eski Fransız sömürgesi Nijer Cumhuriyeti’nde kent plancısı olarak çalışmış. Vassal, buradaki deneyimlerini “ikinci bir mimarlık okulu” olarak değerlendiriyor.

1987 yılında Paris’te kurdukları Lacaton & Vassal Architectes için Nijer’den öğrendiklerinin de etkisiyle sosyal adalet ve sürdürülebilirlik kavramlarını esas almış, ekonomik ve ekolojik çözümlerle kullanıcı özgürlüğüne öncelik vermişler. Böylece mevcut yapı stokuna saygı duyan, onu sürdürülebilir eklemelerle güncel gerekliliklere göre uyarlayan bir yaklaşım geliştirmişler. Lacaton ile Vassal’ın bu yaklaşımla tasarladıkları yapı örneklerine yukarıda değinmiştik. İkili ayrıca mimarlık eğitimi alanında da yıllar içinde çok değerli faaliyetlerde bulunmuş. Lacaton 2017’den beri İsviçre Federal Teknoloji Enstitüsü (ETH) Zürih Mimarlık ve Tasarım bölümünde, 2007’den beri de Madrid Politeknik Üniversitesi (UPM) Konut yüksek lisans programında görev yapıyor. Vassal ise 2012’den beri (UDK) Berlin Sanat Üniversitesi ile çalışıyor.

Birlikte son olarak 2020 Alman Mimarlar Derneği (BDA) Büyük Ödülü’nün, 2019 Mies van der Rohe Vakfı (EU) Modern Mimarlık Ödülü’nün ve 2018 Küresel Sürdürülebilir Mimarlık Ödülü’nün (GASA) sahibi olmuşlar. Ofis olarak katkıda bulundukları çok sayıda süreli yayının yanı sıra kaleme aldıkları Arquitectura Naif (Ilka Ruby ile, 2002), Territoire D'exception (Frédéric Druot ile, 2007), Lacaton & Vassal (2009), Freedom of Use (2015), Actitud (2017) ve Qualities of Inhabiting (2020) gibi sürekli yayınları da var.

* Fotoğraflar aksi belirtilmedikçe Philippe Ruault tarafından çekilmiştir.

** Görseller ve genel olarak metin için Pritzker Ödülleri resmî internet sitesinden faydalanılmıştır: https://www.pritzkerprize.com/ [Erişim: 01.04.2021]

NOTLAR

[1] “News: Pritzker Architecture Prize Appointments”, https://www.pritzkerprize.com/news-pritzker-architecture-prize-appointments [Erişim: 01.04.2021]

[2] Ülkemizde de bir kez Dolmabahçe Sarayı’nda gerçekleştirilmiştir: İnan, A. Derin, 2006, “Ödül: 2006 Yılı Pritzker Ödülü’nün Sahibi Da Rocha”, Mimarlık, sayı:330, ss.9-11.

[3] Veya HYATT Başkanı Tom Pritzker’in ifadesiyle “modern teknolojinin yapılı eserinde”, https://www.pritzkerprize.com/laureates/2020 [Erişim: 01.04.2021]

[4] Pritzker sosyal medya hesaplarında, öz: https://vimeo.com/pritzkerprize [Erişim: 01.04.2021]

[5] Çevrimiçi gerçekleştirilen programa UNESCO ve UIA resmî internet sayfalarından erişilebilir: https://whc.unesco.org/en/news/2190 [Erişim: 01.04.2021]

[6] Bkz: Lacaton & Vassal resmî internet sitesi: https://lacatonvassal.com/ [Erişim: 01.04.2021]

[7] Owen Hatherley, Mart 2021, https://jacobinmag.com/2021/03/architecture-public-housing-london-renovated [Erişim: 01.04.2021]

[8] İlk taramada erişilen örnekler: İncedayı, Deniz, 2018, “Küresel Sürdürülebilir Mimarlık Ödülleri 2018” Mimarist, sayı:63. Mulhouse Sosyal Konutları hakkında Aras, Lerzan, 2015, “Günümüz Mimarlık Ortamına Geçmişten Katkılar: Pessac, CIAM ve Pruitt-Igoe”, Tasarım + Kuram, cilt:11, sayı:20 ve Paris 17° Konut Blokları hakkında Sağlam, Didem, 2013, “Edimselleşme: Mimarlıkta Eyleme Biçimlerinin Açılması Üzerine” (Yüksek Lisans tezinden)