Prof. Maruf Önal (1918-2000) eğitimci ve tasarımcı mimar kimliğinin yanı sıra Mimarlar Odası’nın kuruluşundan itibaren gelişimine katkısıyla da Türkiye’deki mimarlık ortamında öne çıkmıştır. Günümüzde Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’ne dönüşmüş olan Yıldız Teknik Okulu Mimarlık Bölümü’ne büyük emek veren Hoca, konuttan fabrikaya, otelden belediye binasına pek çok farklı işlevdeki yapı projesiyle de tasarımcı mimar kimliğini meslek yaşamı boyunca sürdürmüştür.(1) Mimari ve şehircilik proje yarışmalarına katılarak çok sayıda ödül almış, birçok yarışmada da jüri üyesi olarak bulunmuştur.(2) 2000 yılında ölümünden hemen önce Ulusal Mimarlık Ödülleri’nde Mimar Sinan Büyük Ödülü’nü almıştır.

Önal’ın eserleri arasında yer alan Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri, sosyal, kültürel ve turistik tesis olarak planlanan üç yapıyı içeren ve 1983 yılında tamamlanarak 1986 yılında hizmete açılan bir yapı topluluğu projesidir. Önal’ın özgün tasarım dilini sergileyen uygulama, kentin modern kimliğine değer katmıştır. Önal’ın son tasarımları arasında yer alması nedeniyle de önem taşıyan yapı topluluğu, alan için öngörülen yenileme projesinin 2017 bahar aylarında uygulanmaya başlanmasıyla büyük ölçüde yıkılmış, geriye küçük bir bölümü kalmıştır.Bu makalede Çanakkale’nin kent ve kentli kimliğine yadsınmaz bir katkısı olan Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri’nin yıkım öncesi özgün durumu, mimari ve yapısal özellikleriyle anlatılacak, ayrıca kullanıcılarının gözünden taşıdığı değer ortaya konacaktır. Böylece kentin merkezi bir bölgesinde yıkılan büyük yapı topluluğundan geriye kalan “boşluk” daha iyi anlaşılacaktır.

YAPI TOPLULUĞU VE TARİHÇESİ

Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri’nin inşa edildiği alan, kentin en işlek caddelerinden Kayserili Ahmet Paşa Caddesi üzerinde, kordon boyunda yer almaktadır. Özgün durumda caddeye dik bağlanan dar bir sokağın kuzeydoğu kenarında iki yapı (Çanakkale Mehmet Akif Ersoy İl Halk Kütüphanesi) güneybatı kenarında da bir yapı (Çanakkale Belediyesi Prof. Dr. Türkan Saylan Sosyal Tesisleri ve Evlendirme Müdürlüğü) ve bir açık otopark yapı topluluğunu oluşturmaktaydı. 2017’de kütüphane yapıları yıkılmış geriye yalnız Türkan Saylan Sosyal Tesisleri kalmıştır. (Resim 1)

Yapılar ayrıntılı olarak incelendiğinde birlikte bir yapı topluluğunun parçaları olarak tasarlandıkları anlaşılmaktadır. Çanakkale Belediyesi arşivinde yer alan özgün proje çizimleri de bu bilgiyi doğrulamaktadır. Karşılıklı parsellerde, sosyal, kültürel ve turistik bir yapı topluluğu olarak düşünülen projenin tasarımını Prof. Maruf Önal, Y. Mimar Veli Öztürk ve Mimar Haldun Sıcakyüz birlikte gerçekleştirmiştir.(3)

Yapılar, özgün projelerindeki vaziyet planı kodları ile kısaca A, B, C, D ve E olarak adlandırılabilir.(4) (Resim 2) Vaziyet planında A Blok Sosyal Tesisler, B ve C Blok eğitim ve tiyatro olarak özelleşen Kültürel Tesisler, D Blok ise Turistik Tesisler olarak adlandırılmaktadır. Kompleks dört ana blok (A, B, C ve D) ve bu blokları birbirine bağlayan geçiş mekânları (E) şeklinde tasarlanmış olmasına rağmen sadece 3 blok (A, B ve C) halinde inşa edilmiş ve 2 blok arasına (B ile C) geçiş köprüsü (E) eklenmiştir. D Blok ise uygulanmamış, alan otopark olarak kullanılmıştır.

Yapıların, inşa edildiği günden itibaren projelerinde belirtilen özgün işlevleri doğrultusunda kullanıldıkları bilinmektedir. Ancak, günümüze ulaşıncaya dek işlevleri doğrultusunda özelleşen yeni adlarla anıldıkları görülmektedir. Sosyal Tesisler olarak kullanılan A yapısı, Prof. Dr. Türkan Saylan Sosyal Tesisleri ve Evlendirme Müdürlüğü olarak adlandırılırken, Eğitim ve Tiyatro işlevleriyle kullanılan B ve C yapıları ise Mehmet Akif Ersoy İl Halk Kütüphanesi adını almıştır.

Yapıların 2011 yılında bir onarım geçirdiği bilinmektedir. Onarım sırasında yapılarda büyük bir değişiklik olmadığı anlaşılmaktadır. Son olarak 2017 yılında yenileme projesi kapsamında yapıların depreme karşı dayanıksız olmaları gerekçe gösterilerek yıkımına başlanmıştır. İki binadan oluşan Mehmet Akif Ersoy İl Halk Kütüphanesi (B ve C Blokları) bütünüyle yıkılmış, Prof. Dr. Türkan Saylan Sosyal Tesisleri ve Evlendirme Müdürlüğü binasının (A Blok) da yıkılması planlanmaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ

Günümüzde yapı topluluğunun bulunduğu alan, kordon boyunda yer almasına karşın, çok katlı otel yapıları ile çevrelenmiştir ve yoğun bir kent dokusu içindedir. Sosyal Tesisler (A Blok) ise hem önündeki yeşil alan hem de arka parselindeki 60. Yıl Parkı ile birlikte, park alanından deniz kenarına uzanan, kentlilerin nefes alabilecekleri yeşil ve düşük yoğunluklu kamusal bir alan ve ortam sunmaktadır. Farklı bloklardan oluşan bu yapı topluluğunun yapıları arasında kurulan bağlantının yanı sıra çevresi ile ilişkisinin ve hem yeşil dokudan deniz kenarına uzanan hem de yan parsellere geçişin sağlandığı yaya aksının da özenle tasarlandığını söylemek mümkündür. Komplekste yer alan yapılar işlevleri doğrultusunda özelleşmiş ve ayrışmış, ancak birbirleri ile olan bağlantıları da düşünülmüştür.

Yapı topluluğunun deniz kenarına en yakın yapısı, oturma ve dinlenme bölümleri de düşünülerek sosyal tesis işlevine ayrılmıştır. Projede A Blok olarak adlandırılan, günümüzdeki adı ile Prof. Dr. Türkan Saylan Sosyal Tesisleri ve Evlendirme Müdürlüğü iki katlı bir yapıdır. (Resim 3-5) Tesisin alt katı sosyal tesislerin kafeteryası, üst katı ise konferans salonu ve evlendirme salonu olarak kullanılmaktadır. Tesisin kafeterya bölümü çok sayıda ağacın bulunduğu yeşil alana ve deniz manzarasına açılan kuzeybatı cephesinde yer almaktadır. Projede bu yapıdan hemen arkasında yer alacak otel yapısına bağlantı olması düşünüldüğünden günümüzde yapının hem iç mekânında hem de güneydoğu cephesinde kapatılmış olan geçiş koridorlarının izlerini görmek mümkündür.

Özgün projede B ve C olarak adlandırılan yapılar ise yapı topluluğunun günümüzde yıkılmış olan İl Halk Kütüphanesi bölümünü oluşturmaktadır. (Resim 6) Dört ve üç katlı iki ayrı blok olarak tasarlanmış olan yapılar birinci katta, köprü görevi gören E kodlu koridor ile birbirine bağlanmakta, bloklara girişler de zemin katta bu köprü koridorun altında yer alan giriş kapılarından sağlanmaktaydı. Dört katlı olan B Blok’ta, 1. ve 2. katlarda danışma, vestiyer, toplantı odası, müdür odası ve ofis birimleri yer alırken, 3. ve 4. katlarda da müracaat eserleri salonu, okuma salonları, süreli yayınlar salonu bulunmaktaydı. (Resim 7, 8) B Blok’tan köprü ile ulaşılabilen üç katlı C Blok’ta ise alt katta çocuk bölümü, internet salonu, sesli kitap arşivi, üst katlarda sergi salonları ile 400 kişilik tiyatro ve konferans salonu yer almaktaydı. (Resim 9, 10)

Projede Turistik Tesisler olarak tasarlandığı görülen D Blok ise inşa edilmemiş, proje alanı günümüze kadar otopark olarak kullanılmıştır. E olarak adlandırılan geçiş köprülerinden ise sadece B ve C Blok’u yani İl Halk Kütüphanesi’nin birimlerini birbirine bağlayan köprü inşa edilmiş olup, D Blok inşa edilmediğinden C ve D ile D ve A’yı birbirine bağlayan E mekânlarının da yapılmasına gerek duyulmamıştır. İnşa edilmiş olan bu geçiş elemanı da İl Halk Kütüphanesi’nin birimleri ile birlikte yıkılmıştır.

Geniş bir alanda dört ayrı blok olarak tasarlanan yapıların tasarım özelliklerinin de benzer olduğu görülmektedir. Yapılar, döneminin çağdaş yapım teknikleri ve ekipmanları kullanılarak tasarlanmıştır. Yapıların tümü betonarme iskelet sistemlidir. İl Halk Kütüphanesi’nin 4 katlı olan bölümünde (B Blok) taşıyıcılar cephede görsel bir etki yaratmak amacı ile köşelerde “L” formunda, cephelerin ortasında ise “U” formunda konumlandırılmıştır. (Resim 8) Kütüphanenin 3 katlı olan ikinci bölümünde (C Blok) ise okuma salonlarının yer aldığı cephelerin tasarımı 4 katlı ilk bölüme benzese de, sergi salonları ile tiyatro salonunun yer aldığı bölümde köşelerde ve cephelerin ortasında konumlandırılan taşıyıcılar yerini çıkma yapan merdiven boşluğu, loca, fuaye gibi mekanlara bırakmıştır. (Resim 9) Üç yapıda da geniş betonarme saçaklar yer almaktadır. Pencere boşluklarının iki yanı sövelerle çevrelenmiştir. Gerek kütüphane yapılarında (B-C Blok) gerekse sosyal tesislerde (A Blok) cephelerin zemin kattan itibaren çatı saçağına ulaşıncaya kadar her katta alt kattan biraz çıkma yapacak şekilde tasarlandığı görülmektedir. Bu tasarım yaklaşımı ile yapılar yukarı doğru genişlemektedir.

Betonarme geniş saçaklar ve cephede bir plastik etki yaratılarak kullanılan taşıyıcıların yanı sıra dişli döşeme olarak tasarlanan döşeme sistemi ve geniş açıklık geçilen konferans / tiyatro mekânlarının tavanlarında kullanılan betonarme geçiş sistemi döneminin modern tasarımları arasında yer almaktadır.(5)Binaların planları incelendiğinde genel olarak simetrik bir tasarım anlayışının sözkonusu olduğu anlaşılmaktadır. Sosyal tesis, tiyatro ve turistik tesis olarak tasarlanan A, C ve D Blokların kare biçimli yapılar olduğu ve çatılarının orta noktasında yer alan kubbelerin aynı zamanda yukarıdan ışık alacak şekilde tasarlandığı görülmektedir. Yapıların iç mekânlarında da çatıdan ışık alan bu orta kısımlar genel olarak işlevlerine göre özelleşen alanlardır. Sosyal tesislerin (A Blok) orta mekânı, birkaç basamak ile kotu düşürülerek ve tam ortaya bir havuz yerleştirilerek de vurgulanan ortak oturma alanı iken, tiyatro binasında (C Blok) bu alan döner sahne olarak düşünülmüştür. Kütüphane olarak tasarlanan B yapısı ise dikdörtgen planlıdır ve diğer yapılarda aydınlık holü olan orta bölüm merdiven boşluğuna ayrılmıştır. (Resim 11)

DEĞERLENDİRME

Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri, Çanakkale Merkez’de, kent içi rantın oldukça yüksek olduğu bir bölgede geniş bir alanda, sosyal ve kültürel etkinliklerin bir arada yer aldığı bir sosyal merkez olarak tasarlanmıştır. Kütüphane, sergi salonları, tiyatro salonu, sosyal tesisler gibi kamusal işlevlerin bu yapı topluluğunda birlikte yer alması toplumsal açıdan oldukça önemlidir. Bununla beraber, yapı topluluğu Türkiye’de mimarlık tarihinin yakın döneminin önemli bir ismi olan Prof. Maruf Önal’ın son eserleri arasında yer alması nedeniyle de ayrı bir önem taşımaktadır.

Toplulukta yer alan yapılar, hizmete açıldığı 1986 yılından 2017 yılında yıkılana kadar geçen 30 yılda özgün işlevlerini sürdürmüştür. 2017 yılında ise bu yapılardan ikisinin yıktırılmasıyla hem yapı topluluğunun tasarım bütünlüğü bozulmuş hem de kentin sosyal yaşamında önemli bir boşluk oluşmuştur. (Resim 12, 13)

Yıkılmadan önce İl Halk Kütüphanesi, merkezî konumu nedeniyle araştırma yapmak isteyen kentliler tarafından sıklıkla kullanılan bir yapı idi. Ayrıca Çanakkale kenti ile ilgili zengin kaynaklara sahip önemli bir merkez görevi görüyordu. Özellikle ilkokul ve ortaokul seviyesindeki öğrenciler tarafından, çeşitli kültür sanat etkinlikleri kapsamında yoğun olarak kullanılan çocuk bölümü ise, kütüphane gibi, çocukların okuma ve araştırma alışkanlıklarını geliştirmeye uygun önemli bir merkezdi.

Prof. Dr. Türkan Saylan Sosyal Tesisleri ve Evlendirme Müdürlüğü binası (A Blok) bu yapı topluluğunun ayakta kalan son yapısıdır. Yapının gerek evlendirme salonu gerek kafeterya bölümü kentliler tarafından yoğun olarak kullanılmaktadır. Yapı kentlilerin sosyal yaşamlarında önemli bir uğrak noktası ve bir araya gelme yeridir. Yapının yıkılması gündeme geldiğinde yerel medyada önemli bir tartışma konusu haline gelmiştir. Belediye yetkilileri bu konuda önerilere açık olduğunu belirtmiş, bunun üzerine yerel bir gazetede konu ile ilgili bir söyleşi gerçekleştirilmiştir.(6) Sorunun yöneltildiği, aynı zamanda yapının kullanıcıları da olan kişilerin büyük çoğunluğu öncelikle yapının yıkılmasını istemediklerini söylemiştir. Israrla yıkılması planlanıyorsa da yeşil alanın veya yine benzer bir işlevin yer almasını istediklerini belirtenler olduğu gibi kesinlikle yıkılmasına karşı olduğunu söyleyen kentliler de olmuştur.

Yıkılmış olan İl Halk Kütüphanesi binalarında olduğu gibi sosyal tesisler de günümüzde özgün işlevini sürdürmenin yanı sıra özgün tasarım unsurlarını da büyük ölçüde korumaktadır. Geçen 30 yıllık sürede yapıda çeşitli onarım ve değişikliklere gidilse de yapı tasarım dilini ve bütünlüğünü sürdürdüğü için, dönemin mimari yaklaşımını, teknolojisini, malzemelerini yansıtmaya devam etmektedir.

Yapıların tasarımı incelendiğinde; geniş saçaklar, cephelerde çıkmalarla sağlanan hareketlilik ve kentsel doku içerisinde farklı işlevlerin ayrı yapı birimlerinde kurgulandığı sokak dokusunu içine çeken parçalı biçimleniş ile çevreyle kurulan ilişkide 20. yüzyıl boyunca değişik örnekleri görülen ulusal mimarlık yaklaşımının izleri sezilir. Yerel konut kültürünün modern yapı biçimlenişinde yorumlandığı en bilinen örneklerden olan Sedat Hakkı Eldem’in 1962 yılında tasarladığı kamu yapıları topluluğu olan Zeyrek SSK ile Önal’ın Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri yapılarının tasarım dili arasındaki benzerlik dikkat çekicidir. Nitekim Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde S. H. Eldem’in atölyesinde asistanı olarak görev yapan Önal, bir söyleşisinde Eldem’in öncüsü olduğu fikirlerin kendisini de etkilediğini ve zamanla bu anlayışla tasarımlar yaptığını belirtmiştir.(7)

Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri yerel unsurlara referans veren ulusal akımların bir temsilcisi olmanın yanı sıra, 1990’lı yıllarda giderek daha fazla örneği görülecek olan tarihselci postmodernist yaklaşıma göz kırpan yaklaşımıyla da dikkate değerdir. Ve belki de bundan da önemlisi Çanakkalelilerin kent belleğinde işlevle mekânın bütünleşerek anı dağarcığı oluşturduğu kamusal bir yapı topluluğu olarak ayrıca toplumsal bir değer yüklenmiştir.

Her ne kadar yapı topluğunun iki yapısı (B ve C Blok) yıkılmış olsa da, kentin belleğinin korunması açısından 20. yüzyılın modern mimarlık anlayışını yansıtan bu son yapının (A Blok) korunması en az kentte bulunan 20. yüzyıl öncesine tarihlenen geleneksel ve anıtsal yapıların korunması kadar önemlidir.

Ancak bu yapı da diğer yapılar gibi yenileme projesinin tehdidi altındadır. Son yıllarda bölgede yaşanan depremlerde zarar görmemiş alçak katlı bir yapı olan sosyal tesislerin depreme karşı dayanaksız olduğu gerekçe gösterilerek yıkılması ve yerine benzer bir işlevde yeni bir yapı yapılması planlanmaktadır. Sözkonusu proje gerçekleştirilirse kentin mimarlık tarihinde ve kimliğinde önemli bir yere sahip olan bir yapı topluluğu bütünüyle yitirilmiş olacaktır. Kentlinin günlük yaşamında da önemli bir yere sahip olan yapının, temsil ettiği toplumsal ve sosyal değerler de göz önünde bulundurularak korunması sağlanmalıdır. Ayrıca yapıda, ait olduğu topluluğa ait çizimlerin, fotoğrafların ve Türkiye’de mimarlık ve mimarlık eğitimi tarihinde önemli bir yeri olan Prof. Maruf Önal’ın yapıtlarının da yer alacağı kalıcı bir tanıtım sergisinin de sosyal tesislerde yer alması toplumsal belleğin sürekliliğini sağlama açısından yararlı olacaktır.

NOTLAR

1. Önel, Hakkı, 1985, Meslekte 42 Yıl, Prof. Maruf Önal Emeklilik Anı Kitabı, Yıldız Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, İstanbul.

2. 2006, “Maruf Önal ile Söyleşi I”, Oda Tarihinden Portreler: Maruf Önal, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul.

3. Çanakkale İl Özel İdaresi Arşivi’nde bulunan belgelerden, yapının projesinin Yıldız Üniversitesi Döner Sermaye işi olarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Çanakkale İl Özel İdaresi Arşivi, 2014. 2006 yılında TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi tarafından yayımlanan Oda Tarihinden Portreler: Maruf Önal isimli kitabın 131. sayfasında Önal’ın, Yıldız Üniversitesi Döner Sermaye İşletmeleri esasları içinde Hakkı Önel, Cengiz Bayülgen, Ali Düzgün, Radi Birol, Lemi Merey’den oluşan grup çalışmasıyla proje çalışmasına katıldığından bahsedilmektedir.

4. Çanakkale İl Özel İdaresi Arşivi, 2014.

5. Bilge, Ayşe Ceren; Güler, Koray, 2014, “Çanakkale İl Özel İdaresi ve Belediyesi Sosyal Tesisleri”, Docomomo Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları X. Poster Sunuşları Bildiri Özetleri Kitabı, 31 Ekim-2 Kasım 2014, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, s.19.

6. URL1. “Çanakkale Belediye Meclisi’nin Şubat ayı meclisinde gündeme gelen ve Belediye Başkanı Ülgür Gökhan’ın ‘Çanakkale halkı karar versin’ dediği Prof. Dr. Türkan Saylan Sosyal Tesisleri’nin bulunduğu alanın nasıl değerlendirilmesi gerektiğini Çanakkale”, www.canakkalememleket.com [Erişim: 19.12.2017]

7. Oda Tarihinden Portreler: Maruf Önal, 2006, s.25.