Çevre sorunları, doğal kaynakların azalması ve çevrenin zarar görmesi ile 1960’ların sonunda tartışılmaya ve 1970’lerin başında da sorunların çözümlenmesine yönelik ilk çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.

Yapı, yapı ürünleri ve çevre sorunları düşünüldüğünde, ürünlerin en çok “kullanım sürecinde” çevreyi etkilediği bilinmekte ya da çevre dostu yapı ürünleri denildiğinde de ilk olarak akla “geri dönüştürülebilir ürünler” gelmektedir. Oysa yapı ürünleri daha yapıda kullanılmaya başlamadan, ürünün hammadde ediniminden, üretim, yapıya uygulanma, kullanım ve yararlı ömrünü tamamladıktan sonra da geri dönüşüm ya da yok edilmesine kadar yani “beşikten mezara” tüm süreçleri içine alan bir döngü boyunca çevre ile doğrudan ya da dolaylı bir etkileşim içerisindedir. Bu süreçlerde, aşağıda belirtilen olumsuzluklar gerçekleşebilir:

• Hammadde ediniminde yerel ürünlerin seçilmemesi, hem yerel ekonomiye zarar vermekte hem de hammaddelerin taşınması sırasında sorunlara (enerji tüketimi, atıklar gibi) neden olmaktadır. (1)
• Üretim sürecinde bazı yapı ürünleri, hem çok miktarda atık oluşturmakta hem de enerji harcamaktadır. Örneğin metal yapı ürünlerinin üretim sürecindeki eritme adımında enerji gereksinimi çok miktarda olduğu gibi, atık olarak çok miktarda dioksin emisyonları da oluşmaktadır. Kurşun da zehirli yapısı ve üretiminde oluşan kirlilik nedeni ile kaçınılması gereken metallerden biridir. Ayrıca plastiklerin üretimi sırasında da atmosfere uçucu organik bileşikler (VOCs) yayılmakta ve çok miktarda enerji harcanmaktadır. Yapı ürünlerinin üretiminde çok miktarda enerji harcanması, küresel ısınma, asit yağmurları ve kirli sisin oluşmasına neden olmaktadır. (2)
• Uygulama sürecinde karar verilen yapı ürününün uygulama yöntemine bağlı olarak bazı atıklar oluşmaktadır. Seramik, halı, linolyum gibi bazı yapı ürünlerinin uygulamasında kullanılan bazı yapıştırıcılar ya da boya ve verniklerden uygulama sırasında çıkan VOCs nedeni ile uygulama yapan kişilere zararlı olabilir. (3)
• Kullanım sürecinde bazı yapı ürünlerinden kaynaklanan yapı içi hava kirleticileri, kabul edilebilir sınır değerlerini aştığında kullanıcı sağlığına zarar verebilmektedir. Örneğin:

• Yalıtım ürünlerinde, bazı döşeme ve tavan kaplamalarında bulunan asbest; asbestosis, akciğer kanseri, mezotelyoma ve plevra tümörüne,
• Beton, tuğla, granit, alçı ve agregalarda bulunan radon; akciğer kanserine,
• Doğrama profilleri, kaplama, çatı örtüsü, duvar kağıdı, boru, oluk ve elektrik döşeminde bulunan pvc; baş dönmesi, bitkinlik bulantı gibi kansere (karaciğer, akciğer, mide, beyin, kan, lenf) kadar ciddi hastalıklara,
• Bazı mobilyalar, boyalar, kaplamalar, yapıştırıcılar ve yalıtım ürünlerinde bulunan benzen, formaldehit ve tolüen gibi VOCs; bitkinlik, uykusuzluk, göz rahatsızlarına, neden olabilmektedir. (4)

• Geridönüştürülmüş yapı ürünlerinin kullanımı, hammadde kaynaklarının tüketimini engellemekte ve ürünlerin yok edilmesi sırasında oluşan zararların ve harcanan enerjinin azaltılmasını sağlamaktadır. Ancak bazı durumlarda da tam tersine geridönüşüm işlemleri zor, karmaşık, yüksek maliyetli olmakta ve bu işlemler çevreyi olumsuz etkilemektedir. (5)
• Yapı ürünlerinin yok edilmesi sırasında da seçilen yok edilme teknolojisine göre farklı atıklar oluşmakta ve bu atıklar çevreye zarar verebilmektedir. (6)

Bir ürünün, “çevre dostu” olarak tanımlanabilmesi için, tüm yaşam döngüsü süreçlerinde çevreye etkilerinin irdelenmiş olması gerekmektedir. Bu irdeleme de “Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi” (YDD) ile gerçekleşebilir.

YDD’ye yönelik farklı kuruluş ve araştırmacıların önerdiği modeller bulunmaktadır. Bu çalışma kapsamında, farklı ülkelerde güncel olarak kullanılan modeller seçilmiş ve sadece yapı ürünlerini değerlendiren modeller değil, yapı ve genel olarak ürünleri değerlendiren modellere de yer verilmiştir. Amaç, tasarımcı, ürün üreticileri ve kullanıcıların konuya ilişkin bilgilenmelerini sağlamak, ayrıca bu modellerin özellerini ortaya koyarak Türkiye için geliştirilebilecek yeni modellerin oluşmasına katkıda bulunmaktır.

ÇEVRE-YAPI ÜRÜNÜ İLİŞKİSİ VE YAŞAM DÖNGÜSÜ DEĞERLENDİRMESİ

Çevre, “bir varlığı saran, onunla karşılıklı ilişki ve etkileşimde bulunan, bazı durumlarda değişken, karmaşık ve çok yönlü olabilen ortam”dır. (7) Yaşayan tüm organizmaların, yaşamları içindeki bütün ilişkilerini kapsayan ortam “canlı çevre” (insan, hayvan, bitki, mikroorganizmalar), yaşamlarının oluştuğu ortamlar bütünü ise “cansız çevre” olarak tanımlanmaktadır. Cansız çevre, doğal (su, hava, toprak) ve yapma çevreden (yapı, yapı ürünleri vb.) oluşmaktadır.

Yapay süreçlerle çeşitli işlemlerden geçirilen gereçler (malzemeler), “parça, bileşen, öğe, birim, yapı” gibi amaca uygun ve birbirine göre daha bitirilmiş yapı ürünlerine dönüştürülür. (8) Yapı ürünleri, hammaddelerinin edinimi, üretimi, yapıya uygulanması, kullanılması ve kullanımının sona ermesi ile geri dönüşümü ya da yok edilmesi gibi süreçleri içine alan bir döngü boyunca çevre ile doğrudan ya da dolaylı bir etkileşim içerisindedir.

YDD, ürünlerin tüm yaşam döngüsü süreçleri boyunca oluşmuş ve olası çevre etkilerinin değerlendirilmesidir. (Şekil 1) Bir ürünün yaşam döngüsü süreçleri:

• Hammadde edinimi: Topraktan hammaddenin ve enerji kaynaklarının çıkarılması ve hammaddenin çıkarıldığı noktadan işleme noktasına ulaşımı,
• Ürünün üretimi:

• Gerecin üretimi: Bitmiş bir ürünün yapımında kullanılması için hammaddenin işlenmesi,
• Ürünün üretimi: Gereçten daha çok bitirilmiş (parça, bileşen, öge, birim) bir ürünün elde edilmesi,
• Ürünün paketlenmesi ve dağıtımı,

• Ürünün yapıya uygulanması,
• Ürünün kullanımı, bakımı ve onarımı, kullanımının yinelenmesi,
• Ürünün yararlı ömrünü tamamlaması ile geri dönüşümü ya da,
• Ürünün yok edilmesidir.

Ayrıca her süreç arasında gerçekleşen taşıma da döngünün kapsamına girmektedir. Ürünün yaşam döngüsü süreçlerinin yer aldığı Şekil 1’de “kapalı ve açık döngü” kavramları da bulunmaktadır:

• Kapalı döngü, kullanımı sona eren ürünün, aynı ürün üretiminde kullanılmak üzere geri dönüştürülmesi,
• Açık döngü ise ürünün, farklı bir ürün üretiminde kullanılmak üzere geri dönüştürülmesidir. (9)

YDD, Şekil 2’de de görüldüğü gibi birbiri ile ilişkili dört adımdan oluşmaktadır (10):

• Çalışmanın tanımlanması,
• Envanter analizi,
• Etki değerlendirmesi,
• Değerlendirmenin yorumlanması.

YAŞAM DÖNGÜSÜ DEĞERLENDİRMESİNE YÖNELİK MODELLER

Makale kapsamında YDD’ye yönelik farklı kuruluş ve bilim araştırmacılarının önerdiği, farklı ülkelerde güncel olarak kullanılan bazı modeller seçilmiş ve şu açılardan incelenmiştir:

• Genel özellikleri (Çizelge 1)
• Kullanım özellikleri (Çizelge 2)
• YDD süreçleri (Çizelge 3)
• YDD’de çevresel etki alanı ölçütleri (Çizelge 4)

Çizelge 1. Genel Özellikleri (11): Çizelgede, modelleri öneren kuruluş ya da araştırmacı, modellerin önerildiği ülke ve kullanılmaya başlandığı tarihe ilişkin bilgiler yer almaktadır. Kuruluşlar genelde gönüllü olarak çalışan Yeşil Bina Konseyleri (GBC Green Building Council), araştırma merkezleri ya da enstitülerdir. Modellerin önerildiği ülkeler de, modellerin değerlendirme ölçütlerinin ve önem ağırlıklarının yerel özelliklere göre değişmesi bakımından önem kazanmaktadır.

X: 2003 yılından itibaren sosyal konut projeleri için zorunlu hale getirilmiştir.

Çizelge 2. Kullanım Özellikleri(12): Çizelgede, modellerin kullanımının zorunlu olup olmadığı, değerlendirme aracı ve düzeyi, modellerin kullanıcılarına ilişkin bilgiler yer almaktadır. Bu çalışmada seçilen modeller hepsi gönüllü olarak kullanılmaktadır. Sadece EcoHomes, 2003 yılından itibaren sosyal konut projeleri için zorunlu hale getirilmiştir. Modeller değerlendirmeyi, denetim listesi ya da bilgisayar yazılımı aracılığı ile yapmaktadır. Modellerin değerlendirme düzeyleri, yapı, yapı ürünleri ve tüm ürünler olarak sınıflanmıştır. Bu çalışmanın konusu yapı ürünlerinin YDD’sidir, ancak burada bilgi edinmek ve karşılaştırma yapabilmek amacı ile yapı ya da tüm ürünleri değerlendiren modellere de yer verilmiştir. Bazı modellerin kullanıcıları “tasarımcı, ürün üreticisi, yapı kullanıcısı, mühendis, yüklenici, araştırmacı, yapı yöneticisi ve diğer karar vericiler” olarak belirlenmiş, bazılarında ise tanımlanmamıştır.

Çizelge 3. YDD Modellerinin Yaşam Döngüsü Süreçleri (13): Çizelgede, modellerin YDD süreçlerine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Değerlendirme, modellerin bazılarında yaşam döngüsü süreçlerinin tamamında ya da bir bölümünde yapılmaktadır. Bazı modellerde ise süreçler hiç tanımlanmamıştır. Değerlendirmenin yeterli ve etkin bir sonuca ulaşması açısından süreçlerin tanımlanmış olması önem kazanmaktadır.

Çizelge 4. YDD’de Çevresel Etki Alanı Ölçütleri (14): Çizelgede, modellerin çevresel etki alanı ölçütlerine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Modellerde yer alan çeşitli ölçütler “enerji, kaynaklar, kirlilik (hava, su, toprak), insan sağlığı, atık yönetimi” gibi ortak başlıklar altında toplanmıştır. Çizelge 1’de yer alan modellerin önerildiği ve uygulandığı ülke bilgileri ile ölçütler karşılaştırıldığında yerel özelliklere göre oluşan çeşitlilikler de dikkat çekmektedir.

SONUÇ

Bu yazı kapsamında, yapı ürünlerinin çevre ile etkileşimi incelenmiş, olası olumsuzluklar irdelenmiştir. Yapı ürünlerinin YDD’sinin yapılması ile bu olumsuzluklar en aza indirilebilir ya da engellenebilir. Tasarımda doğru ürün kararının verilmesi ve karar ölçütlerinde ürünlerin “çevre özelliklerinin” yer alması, sağlıklı yapılı çevrelerin oluşması, canlı ve cansız çevrelerin de zarar görmemesine yardımcı olacaktır. Bu da ancak tasarımcılar, ürün üreticileri, kullanıcılar ve diğer karar vericilerin konuya yönelik bilgilenmesi ve bilinçlenmesi ile olabilir. Dünyada birçok ülkede kullanılan yapı ve yapı ürünleri değerlendirme modellerinin, Türkiye koşullarına uygulanabilecek modellerin gelişmesine de katkı sağlayabileceği düşünülmektedir.

NOTLAR

1. Roaf vd. 2004.

2. Lippiatt, 2002.

3. Chiras, 2004.

4. Balanlı ve Tuna Taygun, 2002, ss.403-413; Balanlı, vd. 2004, ss.378-386; Balanlı, vd. 2006, ss.430-438; Balanlı, vd. 2008, ss.294-302.

5. Trusty ve Meil, 2002.

6. Howard, Edwards ve Anderson, 1999.

7. Balanlı ve Öztürk, 2006.

8. Balanlı, 1997.

9. Anderson vd. 2002; Ciambrone, 1997; Curran, 1996; EPA United States Environmental Protection Agency, 1994; Harris, 1999, ss.751-758; Horne vd., 2009; Jensen vd. 1997; Keoleian vd. 1994; TSE 2007; Tuna Taygun, 2005; Vigon vd. 1994.

10. Anderson vd. 2002; Ciambrone, 1997; Curran, 1996; EPA United States Environmental Protection Agency, 1994; Harris, 1999, ss.751-758; Horne vd., 2009; Jensen vd. 1997; Keoleian vd. 1994; TSE 2007; Tuna Taygun, 2005; Vigon vd. 1994; UNEP United Nations Environment Programme, 1996.

11. Lippiatt, 2002; Howard, 1999; Woolley, vd. 1997; Curwell, March, 1986; URL1-13.

12. Lippiatt, 2002; Howard, 1999; Woolley, vd. 1997; Curwell, March, 1986; URL1-13.

13. Lippiatt, 2002; Howard, 1999; Woolley, vd. 1997; Curwell, March, 1986; URL1-13.

14. Lippiatt, 2002; Howard, 1999; Woolley, vd. 1997; Curwell, March, 1986; URL1-13.

KAYNAKLAR

Roaf, S., M. Fuentes ve S. Thomas, 2004, Ecohouse 2: A Design Guide, Architectural Press, İngiltere.

Lippiatt, B.C. 2002, BEES©3.0, Building for Environmental and Economic Sustainability Technical Manual and User Guide, NISTIR 6916, National Institute of Standards and Technology (NIST), Washington DC.

Chiras, D.D. 2004, The New Ecological Home, A Complete Guide to Green Building Options, Chelsea Green Publishing Company, ABD.

Balanlı, A. ve G. Tuna Taygun, 2002, “Polivinil Klorürün Çevreye Etkilerinin Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi”, I. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi- Kongre Bildirileri II, Mimarlar Odası İstanbul BK Şubesi, 9-13 Ekim 2002, İstanbul.

Balanlı, A., S.M. Vural ve G. Tuna Taygun, 2004, “Yapı Ürünlerindeki Radonun Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi”, 2. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, Mimarlar Odası İstanbul BK Şubesi, 6-8 Ekim 2004, İstanbul.

Balanlı, A., S.M. Vural ve G. Tuna Taygun, 2006, “Yapı Ürünlerindeki Formaldehitin Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi”, 3. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, Mimarlar Odası İstanbul BK Şubesi, 15–17 Kasım 2006, Istanbul.

Balanlı, A., S.M. Vural ve G. Tuna Taygun, 2008, “Yapı Ürünlerindeki Liflerin İnsan Sağlığı Açısından İrdelenmesi”, 4. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, Mimarlar Odası İstanbul BK Şubesi, 12–14 Kasım 2008, Istanbul.

Trusty, W. B. ve J. K. Meil, 2002, “Integrating LCA Tools in Green Building Rating Systems”, USGBC Green Building International Conference & Expo, 15 Kasım 2002.

Howard, N., S. Edwards ve J. Anderson, 1999, “BRE Methodology for Environmental Profiles of Construction Materials, Components and Buildings”, BRE Report, İngiltere.

Balanlı, A. ve A. Öztürk, 2006, Yapı Biyolojisi-Yaklaşımlar, YTÜ Yayını, Yayın No: YTÜ.MF.YK-06.0759 / Fakülte Yayın No: MF.MİM-06.002, İstanbul.

Balanlı, A. 1997, Yapıda Ürün Seçimi, YÜMFED Yayınları, İstanbul.

Anderson, J., D.E. Shiers ve M. Sinclair, 2002, The Green Guide to Specification an Environmental Profiling System for Building Materials and Components, 3. Baskı, Blackwell Science Ltd., Oxford.

Ciambrone, D.F. 1997, Environmental Life Cycle Analysis, Lewis Publishers, ABD.

Curran, M.A. 1996, Environmental Life-Cycle Assessment, McGraw-Hill, ABD.

Curwell, S.R. ve C.G. March, 1986, Hazardous Building Materials, E&FN Spon, Londra.

EPA United States Environmental Protection Agency, 1994, Design for the Environment: Product Life Cycle Design Guidance Manual, Government Institutes, ABD.

Harris, D.J. 1999, “A Quantitive Approach to the Assessment of the Environmental Impact of Building Materials”, Building and Environment, sayı:34.

Horne, R., T. Grant ve K. Verghese, 2009, Life Cycle Assessment: Principles, Practice and Prospects, Csiro Publishing, Avustralya.

Jensen, A.A. vd. 1997, Life Cycle Assessment, A Guide to Approaches, Experiences and Information Sources, European Environment Agency, Danimarka.

Keoleian, G.A. vd. 1994, Product Life Cycle Assessment to Reduce Health Risks and Environmental Impacts, Noyes Publications, ABD.

TSE 2007, Çevre Yönetimi – Hayat Boyu Değerlendirme – Prensipler ve Çerçeve (TS EN ISO 14040), Türk Standartları Enstitüsü, Ankara.

Tuna Taygun, G. 2005, “Yapı Ürünlerinin Yaşam Döngüsü Değerlendirmesine Yönelik Bir Model Önerisi”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Vigon, B.W. vd. 1994, Risk Reduction Engineering Laboratory, Life-Cycle Assessment Inventory Guidelines and Principles, Lewis Publishers, ABD.

UNEP United Nations Environment Programme 1996, Life Cycle Assessment: What It Is and How To Do It, UNEP Industry and Environment, Fransa.

Woolley, T. vd. 1997, Green Building Handbook/ A Guide to Building Products and Their Impact on The Environment, E&FN Spon, Londra.

URL1: Athena Sustainable Materials Institute www.athenasmi.org/about/lcaModel.html

URL2: The Building Environmental Assessment Method Society www.beamsociety.org.hk/general/home.php

URL3: Building Research Establishment Environmental Assessment Method www.breeam.org/

URL4: Comprehensive Assessment System for Built Environment efficiency www.ibec.or.jp/CASBEE/english/index.htm

URL5: Deutsche Gesellschaft für Nachhaltiges Bauen e.V. (German Sustainable Building Council) www.dgnb.de/_en/

URL6: EcoHomes www.breeam.org/page.jsp?id=21

URL7: Envest envest2.bre.co.uk/

URL8: GaBi Software www.gabi-software.com/index.php?id=85&L=10&redirect=1

URL9: Green Building Tool www.iisbe.org/gbc2k/gbtool/gbtool-main.htm

URL10: Green Building Council of Australia www.gbca.org.au/

URL11: U.S. Green Building Council Leadership in Energy and Environment www.usgbc.org/ DisplayPage.aspx?CMSPageID=1988

URL12: Pre Consultants SimaPro www.pre-sustainability.com/content/simapro-lca-software

URL13: Ecobilan Tools for Environmental Analysis and Management www.ecobilan.com/uk_team.php