Etimolojik olarak “tillo” kelimesi Süryanicede “yüksek ruhlar”, Arapçada ise “aydınları karşılama” anlamına gelmektedir. Kırsala özgü toplumsal dokusunu hep koruyagelmiş olan Tillo, 1990 yılında statüsü ilçeye dönüştürülerek Aydınlar ismini almıştır. Geçmişte âlim ve düşünürleriyle özdeşleşen Tillo, teolojik bilimlerin yanında fizik, matematik, astronomi, astroloji, felsefe, kimya, biyoloji ve tıp gibi pozitif bilimlerin en üst düzeyde yapıldığı medreseleriyle bilinmektedir.

Kırsal bir yerleşimde en üst düzeyde dinsel, anıtsal ve sivil mimari örneklerine sahip Tillo (Aydınlar), uygarlık tarihi içinde birbirinden farklı güçlerin yaşam alanı ve toplumsal düzeyde de dinsel fikir üretme merkezlerinden biri olmuştur. Bu bölge, tarihsel döngü içinde Sümerler, Akadlar, Babilliler, Mitaniler, Asurlar, Medler, Persler, Makedonyalılar, Ermeniler ile Osmanlılar’ın egemenliği altında önemli bir merkez olma özelliğini hep korumuştur. Yakın zaman kadar Siirt merkeze bağlı bir bucak (köy) olan Tillo, dinsel içerikli entelektüel kimliğini genç Cumhuriyetle birlikte sürdürmektedir.

Tillo’da yerel kültür, içe dönük yaşam tarzı, adetler ve mistik kabuller, kendine özgü mekânsal dokunun örüntülerini meydana getirmiştir. Bu toplumsal yapı sarmalı, ilçede çoğunluğu sağlayan Arapların baskın kültürüyle şekillenen birey-aile, komşu-cemaat, mahalle-kent ilişkisinin varolan yapısını yansıtmaktadır. Ancak Tillo’nun sosyo-kültürel ve etnik yapısı son 20-25 yıl içerisinde bölgede ortaya çıkan şiddet, terör ve sosyal çelişkilerden dolayı değişmiş, yerli halk (Araplar) büyük oranda göç etmiştir. Bölge sorunsalının yumağını oluşturan göç mağdurları Tillo’nun yeni kentsel ve sosyal dokusunu meydana getirmişlerdir. Bu yeni toplumsal dönüşüm, geleneksel “cas evler”in yokedilişiyle birlikte mimari kültürel mirasın ve tarihsel kimliğin unutulmasına da neden olmuştur.

Tillo geleneksel cas evleri, bölgenin kendine has mimari örneklerini temsil etmektedir. İçe dönük hayat, yerel malzemeler ve güç doğa koşulları, yöreye özgü bir yapı mimarisini yaratmıştır. Evlerin duvarları, kalınlığı 80-120 cm aralığında değişen, moloz taştan yığma ve “cas” adı verilen bir tür malzemeyle dış yüzeyleri sıvanan bir teknik ile inşa edilmektedir.  Tillo ve yakın çevresinde yerel mimari dokunun temel bileşenlerinden biri olan cas, yörede yaygın olarak bulunan alçı taşının fırınlarda yakılıp öğütülmesiyle elde edilen ve içine odun külleri katılarak yapıda kullanılan harç ve sıva malzemesidir.

Tillo’nun yerleşim dokusunu oluşturan iki katlı cas evler, içe dönük yapısıyla yerel halkın sosyo-kültürel kabullerini ve mekânsal taleplerini yanıtlamaktadır. Cas evlerine sokak kapısından (cümle kapısı) avluya (hauş) açılan bir kapıyla girilmektedir. Zemin kattaki odalar kemerler dizisiyle örülmüş bir koridora açılmaktadır. Odalar birbirinden bağımsız ve ailenin büyüklüğüne göre yeni işlevlere cevap verebilmektedir.

Cas evlerindeki işçilik ve detaylar, yerel mimarinin özgünlüğünü ortaya koymaktadırlar. Evlerdeki doluluk ve boşluklar son derece oranlıdır. Pencere ve kapılardaki detaylar, taş ve “cas”ın mükemmel biçimde biraraya gelmiş halleridirler. Evlerin dış yüzeylerindeki oranlar, Anadolu mimarisinde sıklıkla rastlanan ve genelde gayrimüslim ustaların tercih ettiği 1/2 boşluk oranıdır. 1/4 ‘lük yatay, 1/2'lik dikey kayıtlar ise en yaygın olarak rastlanan sistemdir. Evlerin giriş kapıları genel olarak ahşaptır. Büyük konak kapılarında rastlanan mukarnas ve kapının üst seviyesine yerleştirilen kitabeler, tılsım ve dualar içermesiyle dikkat çekmektedir.

Kamuran Sami

Yrd. Doç. Dr., Dicle Üniversitesi, Mimarlık Bölümü